Mantra Mahodadhi

Mantra Mahodadhi ( मंत्र महोदधि )

॥ श्रीः ।।श्रीमन्महीधरकृतःमन्त्रमहोदधिःस्वोपज्ञ-‘नौका’टीकोपेतः’अरित्र’ हिन्दीव्याख्याविभूषितश्च
अथ प्रथमः तरङ्गःमङ्गलाचरणम्प्रणम्य लक्ष्मीनृहरिं महागणपतिं गुरुम् ।तन्त्राण्यनेकान्यालोक्य वक्ष्ये मन्त्रमहोदधिम् ॥ १॥प्रातरुत्थाय शिरसि ध्यात्वा गुरुपदाम्बुजम् ।आवश्यकं विनिर्वर्त्य स्नातुं यायात् सरित्तटे ॥ २॥* नौका *नत्वा लक्ष्मीपतिं देवं स्वीये मन्त्रमहोदधौ ।नावं विरचये रम्यां तरणाय गुणैर्युताम् ॥तत्र तावन्मन्त्रमहोदधिनामकं तन्त्रं चिकिर्षुराचार्यः शिष्टाचारपरिपालनाय निर्विघ्नग्रन्थसमाप्तये चेष्टदेवतानमस्कारपूर्वकं ग्रन्थकरणं प्रतिजानीतें – प्रणम्येति। लक्ष्म्या युक्तो नृहरिर्लक्ष्मीनृहरिः। मध्यमपदलोपीसमासः । गुरुं श्रीनृसिंहाश्रमम् । मन्त्रा एव महान्त्युदकानि धीयन्तेऽस्मिन्निति मन्त्रमहोदधिः ग्रन्थः ॥ १॥ तत्र प्रातरारभ्यमन्त्रिणः कृत्यमाह-प्रातरिति । स्पष्टम । गुरुपादाम्बुजगलिताऽमृतधारया मानसं स्नानं* अरित्र *साम्बं सदाशिवं देवं तन्त्रमार्गप्रदर्शकम् । मङ्गलाय च लोकानां भक्तानां रक्षणाय च ॥१॥विद्याप्रदं गणपतिं सर्वप्रत्यूहनाशकम् । भक्ताभीष्टप्रदातारं बुद्धिजाड्यापहारकम् ॥ २॥तथा श्रेयस्करीं शक्तिं नत्वा मन्त्रमहोदधेः । भाषाटीकां वितनुते मालवीयः सुधाकरः ॥ ३॥नारोचकीं न वा क्लिष्टां नाव्यक्तां न च विस्तृताम्। पदाक्षरानुगां स्पष्टां भावमात्रप्रबोधिनीम् ॥ ४॥लक्ष्मी से युक्त श्रीनृसिंह भगवान्, महागणपति एवं श्रीगुरु ( श्रीनृसिंहाश्रम) को नमस्कार कर तथा अनेक तन्त्र ग्रन्थों का आलोडन कर मन्त्र ही जिसमें महान् उदक हैं ऐसे मन्त्रमहोदधि नामक ग्रन्थ का ( मैं महीधर ) निर्माण करता हूँ ॥ १॥मन्त्रवेत्ता ब्राह्ममुहूर्त में उठकर शिरःप्रदेश में अपने श्रीगुरु के चरणकमलों का ध्यान

मन्त्रमहोदधिःश्रौतेन विधिना स्नात्वा मन्त्रस्नानं समाचरेत् ।स्मार्तसन्ध्यां मन्त्रसन्ध्यां कृत्वा देवं विचिन्तयेत्॥द्वारपूजाक्रमःगृहद्वारमथागत्य द्वारपूजां समाचरेत् ।द्वारमस्त्राम्बुना प्रोक्ष्य गणेशं चोर्ध्वतो यजेत् ॥ ४॥महालक्ष्मीं दक्षभागे वामभागे सरस्वतीम् ।पुनर्दक्षे यजेद् विघ्नं गङ्गां च यमुनामपि ॥ ५॥पुनर्वामे क्षेत्रपालं स्वः सिन्धुयमुने अपि।पुनर्दक्षे तु धातारं विधातारं तु वामतः ॥ ६॥तद्वन्निधि१ शङ्खपद्मौ ततोऽर्च्चेद् द्वारपालकान् ।प्राणायामविधिःद्वारपूजां विधायेत्थं प्रविश्यार्चनमन्दिरम् ॥ ७ ॥
कुर्यात् – इत्यादि पूजातरङ्गे (२१) वक्ष्यति ॥ २-३॥ अस्त्राम्बुना | अस्त्राय फडित्यभिमन्त्रितजलेन ॥ ४ ॥ * ॥ ५-६ ॥ शङ्खपद्मौ निधी तद्वद्दक्षवामयोःद्वारपालांस्तत्तद्देवानां वक्ष्यमाणान् ॥ ७॥ * ॥ ८॥
करे । फिर आवश्यक शौचादि क्रिया से निवृत्त होकर स्नान के लिए किसी नदी तटपर जाए ॥ २॥सरिता में श्रौतविधि से स्नान कर मन्त्रस्नान करे । तदनन्तर स्मृतिशास्त्रों में कही गयी विधि के अनुसार सन्ध्योपासन करे ॥ ३॥विमर्श — स्नान तीन प्रकार के कहे गये हैं – १. कायिकस्नान, २. मन्त्रस्नान तथा ३. मानस स्नान । कायिक स्नान जल से, मत्रस्नान मन्त्र को पढ़ते हुए भस्मादि द्वारा तथा मानस स्नान गुरु के चरणकमल से निकली हुई अमृतधारा से करना चाहिए । इसका वर्णन पूजा तरङ्ग ( २१) में आगे करेंगे ॥ ३॥द्वारपूजा — तदनन्तर घर के दरवाजे पर आकर द्वार की पूजा करनी चाहिए । उसकी विधि इस प्रकार है – प्रथमतः साधक द्वार को ‘अस्त्र-मन्त्र’ ( अस्त्राय फट् ) से अभिमन्त्रित जल से प्रोक्षण करे । तत्पश्चात् उसके ऊपर स्थित श्रीगणेश देवता का पूजन करना चाहिए ॥ ४॥पुनः द्वार के दक्षिण भाग में महालक्ष्मी तथा वामभाग में महासरस्वती का पूजन करे । फिर दाहिनी ओर विघ्नेश्वर, गङ्गा एवं यमुना का पूजन करे ॥ ५॥तदनन्तर वाम भाग में क्षेत्रपाल ( स्वर्ग ) सिन्धु तथा यमुना का पूजन कर दक्षिण भाग में धाता तथा वामभाग में विधाता का पूजन करे । तदनन्तर द्वार के दक्षिण में शङ्खनिधि और वामभाग में पद्मनिधि का पूजन कर आगे कहे जाने वाले द्वार स्थित तत्तद्देवता रूप द्वारपालों का पूजन करे ॥ ६-७॥१. शङ्खनिधये नमः । पद्मनिधये नमः ।

प्रथमः तरङ्गःउपविश्यासने नत्वा गणेशगुरुदेवताः ।प्राणानायम्य तारेण पूरकुम्भकरेचकैः ॥ ८॥द्वात्रिंशता चतुःषष्ट्या क्रमात् षोडशसङ्ख्यया ।देवार्चायोग्यताप्राप्त्यै भूतशुद्धिं समाचरेत् ॥ ६॥मूलाधारस्थितां देवीं कुण्डलीं परदेवताम् ।बिसतन्तुनिभां विद्युत्प्रभां ध्यायेत् समाहितः ॥ १० ॥मूलाधारात् समुत्थाप्य संङ्गतां हृदयाम्बुजे ।सुषुम्नामार्गमाश्रित्यादाय जीवं हृदम्बुजात् ॥ ११॥प्रदीपकलिकाकारं ब्रह्मरन्ध्रगतं स्मरेत् ।जीवं ब्रह्मणि संयोज्य हंसमन्त्रेण साधकः ॥ १२॥पादादिब्रह्मरन्ध्रान्तं स्थितं भूतगणं स्मरेत् ।स्ववर्णबीजाकृतिभिर्युक्तं तद्विधिरुच्यते ॥ १३॥
द्वात्रिंशद्वारं प्रणवजपन् प्राणं पूरयेत् । चतुःषष्टिवारं जपन् कुम्भयेत्। षोडशवारं जपन् रेचयेदित्यर्थः ॥ ६॥ मूलाधारात् कुण्डलिनीमुत्थाप्य समाहितः सन्ध्यायेत् ॥ १०॥ हृदो जीवं गृहित्वा सुषुम्नामार्गेण ब्रह्मरन्ध्रं नीत्वा ब्रह्मणि स्थापयेदिति गुरूपदेशगम्योऽर्थो योगिना ज्ञेयः। योगाभावे स्मरणमात्रं विधेयम् ॥ ११-१२॥ वर्णाः
प्राणायाम की विधि – इस प्रकार द्वारपूजा संपादन कर पूजागृह में प्रवेश कर आसन पर बैठ कर गणेश, गुरु एवं इष्टदेवता को प्रणाम करना चाहिये । बत्तीस बार प्रणव का जप करते हुए प्राणवायु को ऊपर खींच कर पूरक, चौंसठ बार प्रणव का जपकरते हुए प्राणवायु को रोक कर कुम्भक तथा सोलह बार प्रणव का जप करते हुए प्राणवायु को छोड़ते हुए रेचक द्वारा प्राणायाम करे । तदनन्तर देवार्चन की योग्यता प्राप्त करने के लिये ‘भूतशुद्धि’ की क्रिया करे ॥ ७-६॥विमर्श – ‘भूतशुद्धि’ वह क्रिया है जिसके द्वारा शरीरगत पृथ्व्यादि पञ्चतत्त्वों को शुद्ध कर अव्यय परमात्मा के अर्चन की योग्यता प्राप्त की जाती है ॥ ६॥भूतशुद्धि – भूतशुद्धि की विधि इस प्रकार है – सर्वप्रथम मूलाधार चक्र में स्थित कमलनाल तन्तु के समान एवं सूक्ष्म विद्युत प्रभा के समान देदीप्यमान परदेवता-स्वरूप कुण्डलिनी का एकाग्रचित्त हो ध्यान करे । पुनः उस कुण्डलिनी का मूलाधार से सुषुम्ना मार्ग द्वारा ऊपर ले जा कर हृदयकमल में स्थापित करे । वहाँ प्रदीप शिखा के आकार वाले जीव से संयुक्त कर पुनः ब्रह्मरन्ध्र में स्थित सहस्रार चक्र में ले जा कर स्थापित कर इस प्रकार ध्यान करना चाहिए । यतः वहाँ परमात्मा परब्रह्म का निवास है, अतः साधक को ‘हंसः आदि’ मन्त्र का जप करते हुए जीव सहित कुण्डलिनी को उस परमात्मा में संयुक्त कर देना चाहिए ॥ १०-१२ ॥इस शरीर में पञ्चतत्त्व अपने अपने वर्ण ( रंग ) आकृति ( आकार ) एवं बीजाक्षर से युक्त हो कर पैर के तलवे से ले कर ब्रह्मरन्ध्र पर्यन्त स्थित हैं । अतः उनके

मन्त्रमहोदधिःपादादिजानुपर्यन्तं चतुष्कोणं सवज्रकम् ।भूबीजाढ्यं स्वर्णवर्ण स्मरेदेवनिमण्डलम् ॥ १४ ॥जान्वाद्यानाभिचन्द्रार्द्धनिभं पद्मद्वयाङ्कितम् ।वंबीजयुक्तं श्वेताभमम्भसो मण्डलं स्मरेत् ॥ १५ ॥नाभेर्हृदयपर्यन्तं त्रिकोणं स्वस्तिकान्वितम् ।रंबीजेन युतं रक्तं स्मरेत् पावकमण्डलम् ॥ १६ ॥हृदो भ्रूमध्यपर्यन्तवृत्तं षड्बिन्दुलाञ्छितम् ।यंबीजयुक्तं धूम्राभं नभस्वन्मण्डलं स्मरेत् ॥ १७ ॥आब्रह्मरन्ध्रं भ्रूमध्याद् वृत्तं स्वच्छमनोहरम् ।हंबीजयुक्तमाकाशमण्डलं प्रविचिन्तयेत् ॥ १८ ॥
पीतादयः । बीजानि लमित्यादीनि । आकृतयश्चतुष्कोणादयः । तद्युक्तं भूतगणम् ॥१३॥ तदेव दर्शयति – पादादीति ॥ १४ ॥ भूमण्डले यदिन्द्रियं गमनं घ्राणं गन्धः ब्र ह्मनिवृत्तिः समानः गन्तव्यो देशोऽपि । एवमष्टौ पदार्थाश्चिन्त्या। एवं जलमण्डलम् ॥ १५ ॥ * ॥ १६-२१॥
उन उन रंगों, आकृतियों एवं बीजाक्षरों का स्मरण कर भूतशुद्धि करनी चाहिए । उसका विधान इस प्रकार है- ॥ १३॥पैर के तलवे से ले कर जानुपर्यन्त पृथ्वी तत्त्व का स्मरण करे । इसकी आकृति चौकोर एवं वज्र के समान है । उसका भू बीज (लं ) यह बीजाक्षर है तथा वर्ण स्वर्ण के समान पीला है। इस प्रकार साधक को भू-तत्त्व का ध्यान करना चाहिए ॥ १४ ॥जानु से ले कर नाभिपर्यन्त जल तत्त्व है । जिसकी आकृति अर्धचन्द्राकार तथा उसका वर्ण श्वेत है । इसमें दो कमल के चिन्ह हैं । इसका बीज ‘वम्’ अक्षर है, इस प्रकार वहां सोम – मण्डल का ध्यान करना चाहिए ॥ १५ ॥नाभि से ले कर हृदय पर्यन्त अग्नि तत्व है । इसकी आकृति स्वस्तिकयुक्त त्रिकोणाकार है । वर्ण रक्त है तथा ‘रम्’ यह बीजाक्षर है। इस प्रकार वहाँ अग्निमण्डलका ध्यान करना चाहिए ॥ १६ ॥हृदय से ले कर भ्रूमध्य पर्यन्त वायु तत्त्व है जो गोलाकार एवं षड्बिन्दुओं सेयुक्त हैं, इसका वर्ण धूम्र के समान है तथा ‘यम्’ बीजाक्षर है । इस प्रकार वहाँ वायुमण्डल का ध्यान करना चाहिए ॥ १७ ॥भूमध्य से ब्रह्मरन्ध्र पर्यन्त आकाश तत्त्व है जो अत्यन्त मनोहर एवं वृत्ताकार है । इसका वर्ण स्वच्छ है । यह ‘हम्’ बीजाक्षर से युक्त है । इस प्रकार वहाँ आकाशमण्डल का ध्यान करना चाहिए ॥ १८ ॥विमर्श – इस प्रकार पञ्चमहाभूत के ध्यान से साधक को शुद्धि प्राप्त होती है ॥ १८ ॥पृथ्वी आदि मण्डलों में अपने गमन एवं आदान आदि विषयों के साथ पाद, हस्त, पायु, उपस्थ एवं वाक् – इन कर्मेन्द्रियों का गन्ध, रस, रूप, स्पर्श एवं शब्दादि

प्रथमः तरङ्गःपद्धस्तपायूपस्थावाक्क्रमाद्ध्येया धरादिगाः ।स्वकीय१विपर्ययैर्युक्ता गमनग्रहणादिभिः ॥ १६ ॥घ्राणं च रसना चक्षुः स्पर्शनं श्रोत्रमिन्द्रियम् ।क्रमाद्ध्येयं धरादिस्थं गन्धादिगुणसंयुतम् ॥ २० ॥ब्रह्मविष्णुशिवेशानाः सदाशिवइतीरिताः ।धरादिभूतसङ्घेशा ध्येयास्तत्मण्डलेषु ते ॥ २१ ॥निवृत्तिश्च प्रतिष्ठा च विद्याशान्तिश्चतुर्थिका ।शान्त्यतीतेति पञ्चैव कला ध्येया धरादिगाः ॥ २२ ॥समानोदानव्यानाश्चापानप्राणौ च वायवः ।धरादिमण्डलगताः पञ्चध्येयाः क्रमादिमे ॥ २३ ॥एवंभूतानि२ सञ्चिन्त्य प्रत्येकं प्रविलापयेत् ।भुवं जले जलं वह्नौ वह्निं वायौ नभस्यमुम् ॥ २४ ॥विलाप्य खमहङ्कारे महत्तत्त्वेप्यहङ्कृतिम् ।महान्तं प्रकृतौ मायामात्मनि प्रविलापयेत् ॥ २५ ॥
हस्तग्रहणग्राह्यरसनारसविष्णुप्रतिष्ठोदानाः । तेजसि – पायुविसर्गविसर्जनीयचक्षुरूपंशिवविद्याव्यानाः । वायौ उपस्थानदस्त्रीस्पर्शनस्पर्शेशानशान्त्यपानाः । नभसि – वाग्वक्तव्यवदनश्रोत्रशब्दसदाशिवशान्त्यतीताप्राणाः ॥ २२-२४॥ * ॥ २५-२८॥
विषयों का तथा १. नासिका, २. जिह्वा, ३. चक्षु, ४. त्वक् एवं ५. कर्ण – इन सभीपाच ज्ञानेन्द्रियों का चिन्तन करना चाहिए ॥ १६-२०॥इन तत्त्वों के क्रमशः १. ब्रह्मा, २. विष्णु, ३. शिव, ४. ईशान एवं ५. सदाशिव देवता कहे गये हैं । इनकी १. निवृत्ति, २. प्रतिष्ठा, ३. विद्या, ४. शान्ति एवं ५. शान्त्यतीता – ये क्रमशः कलायें हैं तथा १. समान, २. उदान, ३. व्यान, ४. अपान एवं ५. प्राण इनके पञ्च वायु हैं । अतः पृथिव्यादि मण्डलों में क्रमशः इनका भी ध्यान करना चाहिए || २१-२३॥विमर्श – इस प्रकार से निष्कर्ष हुआ कि पृथ्वी आदि मण्डलों में – पञ्चकर्मेन्द्रियों, पाँच विषयों, पञ्चज्ञानेन्द्रियों का चिन्तन कर उन तत्त्वों के पाँच देवता, पाँच कलाएँ और पञ्चवायु का भी ध्यान करे ॥ २१-२३ ॥इस प्रकार पञ्चभूततत्त्वों का ध्यान कर भूमि को जल में, जल को अग्नि में, अग्निको वायु में, वायु को आकाश में, आकाश को अहङ्कार में, अहङ्कार को महत्तत्त्व में,
१. स्वकीयविषयसंयुक्तागमनग्रहणादिभिश्च युक्ता इत्यर्थः । विषयास्तु – गन्तव्यदेश -ग्राह्यवस्तुविसर्जनीयविटस्त्रीयोनिवक्तव्यवस्तुमात्रात्मकाः । गमनादयस्तु – गमनग्रहणविसर्ग- स्त्रीयोनिस्पर्शवर्जनानन्दवदनरूपा इति सांप्रदायिकाः ।२. एवमिति चतुष्कोणं सवज्रकं भूबीजाढ्यं स्वर्णवर्णपदाद्यष्टकयुक्तभूमण्डलं चिन्तयेत्। एवमेवाग्रिमेषु चतुर्ष्विति भावः ।।

मन्त्रमहोदधिःशुद्धसच्चिन्मयो भूत्वा चिन्तयेत् पापपूरुषम् ।दक्षकुक्षिस्थितं कृष्णमङ्गुष्ठपरिमाणकम् ॥ २६ ॥विप्रहत्याशिरो युक्तं कनकस्तेयबाहुकम् ।मदिरापानहृदयं गुरुतल्पकटीयुतम् ॥ २७॥पापिसंयोगिपद्वन्द्वमुपपातकरोमकम्खड्गचर्मधरं दुष्टमधोवक्त्रं सुदुःसहम् ॥ २८॥वायुबीजं स्मरन् वायुं संपूर्यनं विशोषयेत् ।स्वशरीरयुतं मन्त्री वह्निबीजेन निर्दहेत् ॥ २६ ॥कुम्भके परिजप्तेन ततः पापनरोद्भवम् ।बहिर्भस्मसमुत्सार्य्य वायुबीजेन रेचयेत् ॥ ३०॥सुधाबीजेन देहोत्थं भस्मसंप्लावयेत् सुधीः ।भूबीजेन घनीकृत्य भस्मतत्कनकाण्डवत् ॥ ३१॥विशुद्धमुकुराकारं जपन्बीजं विहायसः ।मूर्द्धादिपादपर्यन्तान्यङ्गानि रचयेत् सुधीः ॥ ३२॥वायुबीज यं, वह्निबीजं रम् ॥ २६-३०॥ सुधाबीजं वं, भूबीजं लं, नभो बीजंहं, तेन शरीरं सावयवं कुर्यात् ॥ ३१-३२ ॥
महत्तत्त्व को प्रकृति में तथा प्रकृति को माया में एवं माया को आत्मा में विलीन कर देना चाहिए ॥ २४-२५।।इस प्रकार शुद्ध सच्चिदानन्दमय – आत्मस्वरूप हो कर पापपुरुष का ध्यान करना चाहिए । इसका स्वरूप इस प्रकार है – पापपुरुष का निवास वामकुक्षि में है वह कृष्णवर्ण का तथा अङ्गुष्ठ मात्र परिमाण वाला है, उसके शिर ब्रह्महत्या है, सुवर्णस्तेय उसके हाथ हैं, मदिरापान उसका हृदय है, गुरुतल्पगमन उसकी कटि है, उसके दोनों पैर पापपुरुषों के संसर्ग से युक्त हैं, उपपातक उसके रोम हैं । वह १ खड्ग ( अविवेक) एवं २ चर्म (अहङ्कार ) धारण किये हुये हैं । वह दुष्ट है तथा मुख नीचे किये रहता है, जो अत्यन्तभयानक भी है ॥ २६-२८॥अब उसके भस्म करने कर उपाय कहते हैं – वायु बीज ‘यं’ का स्मरण कर पूरक विधि से उस पापपुरुष का शोषण करे । फिर अग्नि बीज ‘रम्’ का जप करते हुये साधकअपने शरीर के साथ उसे भस्म कर देवे । तदनन्तर पुनः वायु बीज (यं) का जप करउस भस्मीभूत पापपुरुष को रेचक द्वारा बाहर निकाल देवे || २६-३०॥तदनन्तर बुद्धिमान साधक सुधा बीज ‘वम्’ का जप करते हुए उस देह के भस्म को आप्लावित (आर्द्र) करे । फिर भू बीज ‘लम्’ इस मन्त्र का जप कर भस्म को घना सोने के अण्डे के समान कठोर बनावे। तदनन्तर विशुद्ध दर्पण के समान स्वच्छ आकाश बीज ‘हम्’ का जप करते हुए शिर से ले कर पैर तक के अङ्गों का निर्माण करे ॥ २१-३२॥

प्रथमः तरङ्गःआकाशादीनि भूतानि पुनरुत्पादयेच्चितः १।सोऽहं मन्त्रेण चात्मानमानयेद् हृदयाम्बुजे ॥ ३३॥कुण्डलीं जीवमादाय परसंगात् सुधामयम् ।संस्थाप्य हृदयाम्भोजे मूलाधारगतां स्मरेत् ॥ ३४ ॥प्राणप्रतिष्ठाभूतशुद्धिं विधायैवं प्राणस्थापनमाचरेत् ।प्राणप्रतिष्ठामन्त्रस्य२ मुनयोऽजेशपद्मजाः ॥ ३५ ॥छन्दऋग्यजुषं सामप्राणशक्तिस्तु देवता ।पाशो बीजं त्रपा शक्तिर्विनियोगोऽसुसंस्थितौ ॥ ३६ ॥ऋषीञ्छिरसि वक्त्रे तु छन्दांसि हृदिदेवताम् ।
चितः ब्रह्मणः सकाशात् ॥ ३३॥ * ॥ ३४-३५॥ पाशः आं । त्रपा ह्रीं। असुसंस्थितौ प्राणस्थापने विनियोगः ॥ ३६॥ * ॥ ३७॥
फिर चित्स्वरूप आत्मा से आकाशादि पञ्चभूतों को उत्पन्न कर ‘सोऽहम्’ इस मन्त्र का जप कर हृदयकमल में आत्मा को स्थापित करे । फिर उस परतत्त्व आत्मा से सुधामयीकुण्डलिनी तथा जीव को ले कर जीव को हृदयकमल में और कुण्डलिनी को मूलाधार में स्थापित कर उनका स्मरण करे ॥ ३३-३४॥प्राणप्रतिष्ठा – इस प्रकार भूतशुद्धि कर उसमें पुनः प्राणप्रतिष्ठा करे । उसके विनियोगकी विधि इस प्रकार है – ॐ अस्य श्रीप्राणप्रतिष्ठामन्त्रस्य अजेशपद्मजाऋषयः ऋग्यजुःसामानि छन्दांसि प्राणशक्तिर्देवता पाश ( आं) बीजं त्रपा (ह्रीं) शक्तिः क्रौं कीलकं प्राणप्रतिष्ठापने विनियोगः ॥ ३५-३६॥तदनन्तर ऋषियों के नाम ले कर शिर में, छन्द का नाम लेकर मुख में, देवता का नामले कर हृदय में, बीजाक्षर का उच्चारण कर गुह्यस्थान में और शक्ति का नाम ले कर पैर में न्यास कर फिर ( वक्ष्यमाण रीति से) षडङ्गन्यास करना चाहिये |॥ ३७॥विमर्श – ऋष्यादिन्यास – १. अजेशपद्मजाऋषिभ्यो नमः शिरसि, २. ऋग्यजुःसामछन्देभ्यो नमः मुखे, ३. प्राणशक्तिर्देवतायै नमः हृदि, ४. आं बीजाय नमः गुह्ये, ५. ही शक्तये नमः
१. चित इति । विलापनव्युत्क्रमेण चिदादितो मायादिप्रादुर्भावयेत् । अहङ्कारादितआकाशादीनि भावयेदित्यर्थः ।२. अस्य श्रीप्राणप्रतिष्ठामन्त्रस्य अजेशपद्मजाऋषयः ऋग्यजुःसामानि च्छन्दांसि प्राणशक्तिर्देवता आं बीजं ह्रीं शक्तिः क्रौं कीलकं प्राणस्थापने विनियोगः ।प्रयोगस्तु – ङं कं खं घं गं नभो वाय्वग्निवार्भूम्यात्मने हृदयाय नम इत्यादि एवमेवाग्रेपि स्वस्वजातियुक्तंङ न्यसेत् ।तथाहि – ञं चं छं झं जं शब्दस्पर्शरूपरसगन्धात्मने शिरसे स्वाहा । णं टंठं ढं डं श्रोत्रत्वङ्नयनजिह्वाप्राणात्मने शिखायै वषट् । नं तं थं धं दं वाक्पाणिपादपायूप-स्थात्मने कवचाय हुं। मं पं फं भं बं वक्तव्यादानगमनविसर्गानन्दात्मने नेत्रत्रयाय वौषट्।शं यं रं वं लं हं षं क्षं सं लं बुद्धिमनोहंकारचित्तात्मने अस्त्राय फट ।

मन्त्रमहोदधिःगुह्ये बीजं पदोः शक्तिं न्यस्य कुर्यात्षडङ्गकम्॥ ३७॥कवर्गनभआद्यैर्हृच्च शब्दाद्यैः शिरः स्मृतम्।टश्रोत्राद्यैः शिखाप्रोक्ता तवर्गाद्यैस्तनुच्छदम्॥ ३८ ॥पवक्तव्यादिभिर्नेत्रमस्त्रं येनान्तरिन्द्रियैः।आत्मनेतान्मनूनङ्गान् विन्यसेद् हृदयादिषु॥ ३ ॥पञ्चमं प्रथमं पश्चाद् द्वितीयं च चतुर्थकम्।तृतीयमित्थं क्रमतो वर्गवर्णान् समुच्चरेत्॥ ४० ॥यवर्गेऽप्येवमुच्चार्य नभः श्वेतोऽन्तिमो भृगुः।विमलश्चेति चोच्चार्याः क्रमाद्वर्णाः सबिन्दवः॥ ४१॥नभो वाय्वग्निवार्भूमिनभ आदय ईरिताः।शब्दस्पर्शौ रूपरसगन्धाः शब्दादयो मताः॥ ४२ ॥श्रोत्रं त्वङ्नयनं जिह्वाघ्राणं श्रोत्रादयः स्मृताः।वाक्पाणी पादपायू चोपस्थो वागादयः पुनः॥ ४३ ॥वक्तव्यादानगमनविसर्गानन्दसंज्ञकाःवक्तव्याद्या बुद्धिमनोहंकाराश्चित्तसंयुताः॥ ४४ ॥अन्तरिन्द्रिय संज्ञाः स्युरेवमुक्त षडङ्गकम्।
कवर्गेति क्रमतः पञ्चमममतिप्रयोगः ङं कं खं घं गं आकाशवायुतेजो-जलपृथिव्यात्मने हृदयाय नम इत्यादि ॥ ३८॥*॥ ३६-४५ ॥
पादयोः, ६. क्रौं कीलकाय नमः सर्वाङ्गे ॥ ३७॥कवर्ग एवं नभ आदि से हृदय में, चवर्ग एवं शब्दादि से शिर में, टवर्ग एवं श्रोत्रादि से शिखा में, तवर्ग एवं वाक् आदि से कवच में, पवर्ग एवं वक्तव्यादि से नेत्र में, यवर्ग एवं अतीन्द्रियादि से करतल में न्यास करना चाहिए । फिर अपने हृदयादि अङ्गों में इन मन्त्रों का न्यास करना चाहिए ॥ ३८-३६॥न्यास का प्रकार – न्यास में पहले प्रत्येक वर्ग का पञ्चम वर्ण, फिर क्रमशः प्रथम, द्वितीय, चतुर्थ तदनन्तर तृतीय वर्ण, इन सभी का अनुस्वार सहित उच्चारण करना चाहिए । यवर्ग में प्रथम शं यं रं वं लं इन पाँच अक्षरों का उच्चारण कर नभ (हं),श्वेत (षं), तिभ (क्षं), भृगु (सं) एवं विमल (लं) इन अक्षरों को सानुस्वार उच्चारण करना चाहिए । श्लोक में नभ आदि का अर्थ नभः ‘वाय्वग्निवार्भूमि’ है, शब्दादि का अर्थ ‘शब्दस्पर्शरूपरसगन्ध’ है श्रोत्रादि का अर्थ ‘श्रोत्रत्वङ्नयन जिह्वाघ्राण’है, वाक् आदि का अर्थ ‘वाक्पाणि-पादपायूपस्थ’ है, वक्तव्यादि का अर्थ’वक्तव्यादानगमनविसर्गानन्द’ है तथा अन्तरिन्द्रिय का अर्थ ‘बुद्धिमनोहङ्कारचित्त’ है,इस प्रकार इन श्लोंकों से षडङ्गन्यास का प्रकार बताया गया है ॥ ४०-४५॥विमर्श – इन श्लोकों का स्पष्टार्थ निम्नलिखित है

प्रथमः तरङ्गःनाभेरारभ्य पादान्तं पाशबीजं प्रविन्यसेत् ॥४५॥नाभ्यन्तं हृदयाच्छक्तिं हृदन्तं मस्तकाच्छृणिम्।१त्वगसृङ्मासमेदोस्थिमज्जाशुक्राणि विन्यसेत् ॥४६॥आत्मने हृदयान्तानि यादिसप्तादिकान्यपि।ओजः सद्यान्विताकाशपूर्वं प्राणं तु खादिकम्॥४७॥भृग्वादिकं न्यसेज्जीवमेतान् हृदयदेशतः।यकाराद्या२ आद्यवर्णाः सर्वेस्युश्चन्द्रभूषिताः॥४८॥
शक्तिं ह्रीं श्रृणिं क्रौं ॥४६॥ आत्मने इति । आत्मने नम इत्यन्तानि त्वगादीनि हृदि न्यसेत् यादिवर्णपूर्वाणि यं त्वगात्मने नम इत्यादि । सद्य ॐकारस्तदन्वितआकाशो हः तदाद्यमोजः हों ओज आत्मने नमः । खं हः तदादिकं प्राणं हं प्राणात्मने नमः॥ ४७॥ भृगुः सः । तदादिकं जीवात्मने नमः । यादयो
ॐ ङं कं खं घं गं नभोवाय्वग्निवार्भूम्यात्मने हृदयाय नमः।ॐ ञं चं छं झं जं शब्दस्पर्शरूपरसगन्धात्मने शिरसे स्वाहा ।ॐ णं टं ठं ढं डं श्रोत्रत्वङ्नयनजिह्वाप्राणात्मने शिखायै वषट् ।ॐ नं तं थं धं दं वाक्पाणिपादपायूपस्थात्मने कवचाय हुम् ।ॐ मं पं फं भं बं वक्तव्यादानगमनविसर्गानन्दात्मने नेत्रत्रयाय वौषट् ।ॐ शं यं रं वं लं हं षं क्षं लं बुद्धिमनोहंकारचित्तात्मने अस्त्राय फट् ॥४०-४५॥षडङ्गन्यास के पश्चात् नाभि से ले कर पैर के तलवे तक पाश बीज (आं) का न्यास करे। हृदय से नाभि तक शक्तिबीज ( ह्रीम् ) का न्यास करे, मस्तक से हृदय तक श्रृणि ( क्रौम् ) का न्यास करे ॥४५-४६॥विमर्श- तद् यथा-नाभेरारभ्य पादान्तं पाशबीजं (आं) न्यसामि । हृदयादारभ्य नाभ्यन्तंशक्तिबीजं ( ह्रीम् ) न्यसामि । मस्तकादारभ्य हृदयान्तं श्रृणिबीजं ( क्रौं ) न्यसामि ॥४५-४६॥त्वक्, असृज्, मांस, मेद, अस्थि, मज्जा एवं शुक्र शब्द के आगे ‘आत्मने नमः’ लगा कर हृदय प्रदेश में न्यास करे । उनके आदि में सानुस्वार यकारादि सात वर्णों का उच्चारण कर तथा फिर सद्य (ओ) से युक्त आकाश (ह) को प्रारम्भ में उच्चारण कर ‘ओजात्मने नमः’ ख आकाश बीज (हं) के आगे ‘प्राणात्मने नमः’ लगा कर तथा भृगु (स) के आगे ‘जीवात्मने नमः’ लगा कर हृदय में न्यास करे । फिर यकारादि समस्त वर्णो को चन्द्र (अनुस्वार) से भूषित कर मूलमन्त्र से मूर्धादि चरणावधि व्यापक न्यास करके तब पीठदेवता का न्यास करे ॥४६-४६॥विमर्श – यथा – ॐ यं त्वगात्मने नमः हृदि, ॐ रं असृगात्मने नमः हृदि, ॐ लं मांसात्मनेनमः हृदि, ॐ वं मेदसात्मने नमः हृदि, ॐ शं अस्थ्यात्मने नमः हृदि, ॐ षं मज्जात्मने नमः हृदि, ॐ सं शुक्रात्मने नमः हृदि, ॐ हां ओजात्मने नमः हृदि, ॐ हं प्राणात्मने नमः हृदि, ॐ सं जीवात्मने
१. यं त्वगात्मने नमः, रं असृगात्मने नमः इत्यादि ।२. यं रं लं वं शं षं सं हं लं क्षं मूर्द्धादिवरणावधिव्यापकं कुर्यात् ।

मन्त्रमहोदधिःततः समस्तमूलेन मूर्द्धाविचरणावधि।विधाय व्यापकन्यासं विन्यसेत् पीठदेवताः॥ ४९॥पीठदेवतान्यासःमण्डूकश्चाथ१ कालाग्नी रुद्र आधारशक्तियुक् ।कूर्मोधरासुधासिन्धुः श्वेतद्वीपं सुराङ्घ्रिपाः॥५०॥मणिहर्म्यं हेमपीठं धर्मो ज्ञानं विरागता।ऐश्वर्यं धर्मपूर्वास्तु चत्वारस्ते नञादिकाः॥५१॥धर्मादयः स्मृताः पादाः पीठगात्राणि चेतरे।मध्येऽनन्तस्तत्त्वपद्ममानन्दमयकन्दकम्॥५२॥संविन्नालं२ ततः प्रोक्ता विकारमयकेसराः।प्रकृत्यात्मकपत्राणि पञ्चाशद्वर्णकर्णिका॥५३॥सूर्यस्येन्दोः पावकस्य मण्डलत्रितयं३ ततः ।सत्त्वं रजस्तमः पश्चादात्मयुक्तोन्तरात्मना॥५४॥परमात्माथ ज्ञानात्मा तत्त्वे ४मायाकलादिके।विद्यातत्त्वं परं तत्त्वं कथिताः पीठदेवताः॥५५॥
वर्णाश्चन्द्रेर्णानुस्वारेण भूषिता युताः कार्याः ॥४८॥*॥४६॥ मण्डूक इत्यादि पीठदेवताः। सुधासिन्धुरित्यत्र समुद्रविशेषं वक्ष्यति ॥५०॥ विरागता वैराग्यम्। नञादिका अधर्माय नम इत्यादि। ॥५१॥*॥५२-५६॥
नमः हृदि । इस प्रकार उक्त मन्त्रों का उच्चारण कर हृदय में न्यास करे । तत्पश्चात् ‘ॐ यं रं लं वं शं षं सं हं क्षं मूर्धादिचरणावधि व्यापकं करोमि’ – पढ़ कर व्यापक न्यास करे॥४६॥अब पीठ देवता का न्यास कहते हैं – सानुस्वार अपने नाम के आद्यक्षर सहित तत्तद् पीठ देवताओं का न्यास पीठ के मध्य में करना चाहिए – मण्डूक, कालाग्निरुद्र, आधारशक्ति, कूर्म, पृथ्वी, सुधासिन्धु (क्षीरसागर), श्वेतद्वीप, कल्पवृक्ष, मणिमण्डप, स्वर्ण सिंहासन, धर्म, ज्ञान, वैराग्य, ऐश्वर्य, अधर्म, अज्ञान, अवैराग्य, अनैश्वर्य ये पीठके देवता हैं । जिसमें धर्म से लेकर अनैश्वर्य पर्यन्त पीठ के पाद कहे गये हैं, शेष पीठके अङ्ग हैं पीठ के मध्य में रहने वाले अनन्त, पद्म, आनन्द, मयकन्दक, संविन्नाल, विकारमयकेसर, प्रकृत्यात्मकपत्र, पञ्चाशद्वर्ण कर्णिका, सूर्यमण्डल, चन्द्रमण्डल, अग्निमण्डल, सत्त्व, रजस्, तमस्, आत्मा, अन्तरात्मा, परमात्मा, ज्ञानात्मा, मायातत्त्व, कलातत्त्व, विद्यातत्त्व एवं परतत्त्व – ये सभी पीठ देवता कहे गये हैं ॥५०-५५॥१. मं मण्डूकाय नमः, कं कालाग्निरुद्राय, हों ओजात्मने, हं प्राणात्मने सञ्जीवात्मने। एवं सर्वत्राधर्मपूर्वेषु चतुर्षु नञ्समासः। अं अधर्माय, अं अज्ञानाय. अं अवैराग्याय, अं अनैश्वर्याय नमः।२. सं संविन्नालाय नमः, विं विकारमयकेसरेभ्यो नमः।३. सं सूर्यमण्डलाय, चं चन्द्रमण्डलाय, अं अग्निमण्डलाय।४. मं मायातत्त्वाय, कलातत्त्वाय ।

प्रथमः तरङ्गः
पूजने सर्वदेवानां पीठे ताः परिपूजयेत् ।
न्यासस्थानानि चैतासां शरीरे बहिरर्चने ॥५६॥
पूजातरङ्गे वक्ष्यन्ते सेन्द्वाद्यर्णयुताश्च ताः ।
प्राणशक्तेस्ततः पूज्या अष्टौ पीठस्य शक्तयः ॥५७॥

पीठदेवतानां न्यासस्थानानि बहिर्यागे च पूजास्थानानि एकविंशे तरङ्गे वक्ष्यन्ते । ताः मण्डूकाद्याः सेन्द्वाद्यर्णयुताः । सानुस्वार प्रथमाक्षरयुताः । मं मण्डूकाय नम इत्यादि ॥५७॥
विमर्श – न्यासविधि – यथा – पीठ के मध्य में – मं मण्डूकाय नमः, कं कालाग्निरुद्राय नमः, आं आधारशक्तये नमः, कूं कूर्माय नमः, पृं पृथिव्यै नमः, क्षीं क्षीरसमुद्राय नमः, श्वें श्वेतद्वीपाय नमः, कं कल्पवृक्षाय नमः, मं मणिमण्डलाय नमः, स्वं स्वर्णसिंहासनाय नमः, इन मन्त्रों से तत्तद्देवताओं का न्यास करना चाहिए ।
पुनः पीठ के चारों कोणों में क्रमशः आग्नेय कोण से प्रारम्भ कर – धं धर्माय नमः, ज्ञां ज्ञानाय नमः, वैं वैराग्याय नमः, ऐं ऐश्वर्याय नमः – इन मन्त्रों से न्यास करना चाहिए ।
पुनः पीठ के चारों दिशाओं में पूर्व दिशा से प्रारम्भ कर – अं अधर्माय नमः, अं अज्ञानाय नमः, अं अवैराग्याय नमः, अं अनैश्वर्याय नमः – इन मन्त्रों से तत्तद्देवताओं का न्यास करना चाहिए ।
पुनः मध्य में – अं अनन्ताय नमः, पं पद्माय नमः, आं आनन्दमयकन्दकाय नमः, सं संविन्नालाय नमः, विं विकारमयकेसरेभ्यो नमः, प्रं प्रकृत्यात्मकपत्रेभ्यो नमः, पं पञ्चाशद्वर्ण – कर्णिकायै नमः, सं सूर्यमण्डलाय नमः, चं चन्द्रमण्डलाय नमः, अं अग्निमण्डलाय नमः, सं सत्त्वाय नमः, रं रजसे नमः, तं तमसे नमः, आं आत्मने नमः, अं अन्तरात्मने नमः, पं परमात्मने नमः, मां मायातत्त्वाय नमः, कं कलातत्त्वाय नमः, विं विद्यातत्त्वाय नमः, पं परं तत्त्वाय नमः – इन मन्त्रों द्वारा तत्तद्देवताओं का न्यास करना चाहिए ॥ ५०-५५ ॥
सभी देवताओं के पूजन में पीठ पर उपर्युक्त देवताओं का पूजन करना चाहिए। बाह्यपूजा में शरीर में इन देवताओं का न्यास स्थान पूजा तरङ्ग ( २१) में आगे कहेंगे ॥ ५६-५७॥
तदनन्तर हृदयकमल में देवताओं के नामों को सानुस्वार आद्यवर्ण से युक्त आठ दलों पर, आठ पीठ की शक्तियों का पूजन करना चाहिए । इसी प्रकार कर्णिका में नवीं महाशक्ति का पूजन करना चाहिए । १. जया, २. विजया, ३. अजिता, ४. अपराजिता, ५. नित्या, ६. विलासिनी, ७. दोग्ध्री, ८. अघोरा एवं ६. मङ्गला – ये नौ पीठ की शक्तियाँ हैं । तदनन्तर पाशादि तीन बीजाक्षर (आं ह्रीं क्रौं) पीठाय नमः – इस मन्त्र से पीठ की पूजा कर देहमय पीठ पर, नवयौवन के गर्व से इठलाती हुई, पुष्टस्तन से सुशोभित प्राणशक्ति का ध्यान करना चाहिए ॥ ५७-६०॥
विमर्श – यथा – हृदयकमल में १. जं जयायै नमः, २. विं विजयायै नमः, ३. अं अजितायै नमः, ४. अं अपराजितायै नमः, ५. निं नित्यायै नमः, ६. विं विलासिन्यै
नमः, ७. दों दोग्ध्य्रै नमः, ८. अं अघोरायै नमः – इन मन्त्रों से पीठ की आठ शक्तियों

मन्त्रमहोदधिः
हृदयाम्भोजपत्रेषु नवमीत्वधिकर्णिकम् ।
जयाख्या विजया पश्चादजिता चाऽपराजिता ॥५८॥
नित्या विलासिनी दोग्ध्री त्वघोरा मङ्गलान्तिमा ।
पाशादिबीजत्रितयं प्रोच्य पीठं दिशेत्ततः ॥ ५९॥
एवं देहमये पीठे ध्यायेद् देवीमसुप्रदाम् ।
नवयौवनगढियां पीवरस्तनशोभिनीम् ॥ ६०॥

प्राणशक्तिध्यानकथनम्
पाशं चापासृक्कपाले सृणीषू-
ञ्छूलं हस्तैर्बिभ्रतीं रक्तवर्णाम् ।
रक्तोदन्वत्पोतरक्ताम्बुजस्था
देवीं ध्यायेत् प्राणशक्तिंअं त्रिनेत्राम् ॥ ६१॥
अष्टपत्रस्थषट्कोणे ध्यात्वैवं पूजयेत्तु तान् ।

हृदयपद्मपत्रेष्वष्टौ । नवमी कर्णिकायाम् । ता एवाह – जयेति ॥ ५८॥ पाशादीति । आं क्लीं क्रौमिति पीठमन्त्रः ॥ ५६-६०॥ ध्यानामाह – पाशमिति । षड्हस्तादेवीपाशधनुःशूलानि वामहस्तेषु रक्तकपालाङ्कुशबाणान् दक्षेषु रक्तमयो य
उदन्वान् समुद्रस्तत्र पोतो नौस्तत्र रक्तपद्मं तत्र स्थिताम् ॥ ६१॥

का पूजन कर कर्णिका में ‘मं मङ्गलायै नमः’ से पूजन करना चाहिए तदनन्तर ‘आं ह्रीं क्रौं पीठाय नमः’ – इस मन्त्र से पीठ का पूजन कर देहमय पीठ पर प्राणशक्ति का ध्यान करना चाहिए ॥ ५७-६०॥
अब ध्यान के लिये प्राणशक्ति का स्वरूप कहते हैं
रक्तमय समुद्र में नौका पर लाल कमल के ऊपर बैठी हुई बायें हाथ में पाश, धनुष, एवं शूलधारण किये हुये तथा दाहिने हाथ में कपाल, अंकुश एवं बाण धारण किये हुये तीन नेत्रों वाली तथा छ: भुजाओं वाली प्राणशक्ति का ध्यान करना चाहिए ॥ ६१॥
अष्टदल के भीतर षट्कोण में स्थित प्राणशक्ति का इस प्रकार ध्यान कर पूर्व, नैऋत्य एवं वायुकोण में क्रमशः ब्रह्मा, विष्णु एवं शिव का तथा आग्नेय, पश्चिम एवं ईशान में क्रमश: वाणी, लक्ष्मी एवं पार्वती का पूजन करना चाहिए । केशरों में – सं संविन्नालाय
नमः, विं विकारमयकेसरेभ्यो नमः, सं सूर्यमण्डलाय नमः, चं चन्द्रमण्डलाय नमः, अं अग्निमण्डलाय नमः, मां मायातत्त्वाय नमः, कं कलातत्त्वाय नमः ( देखिये श्लोक ५) का पूजन कर पत्रों में अष्टमातृकाओं का पूजन करना चाहिए । १. ब्राह्मी, २. माहेश्वरी, ३. कौमारी, ४. वैष्णवी, ५. वाराही, ६. इन्द्राणी, ७. चामुण्डा एवं ८. महालक्ष्मी ये आठ विश्व की मातायें कही गई हैं । देवपूजा के कार्य में पूज्य एवं पूजक के मध्य में पूर्व दिशा होती है॥ ६२-६५॥
विमर्श – षट्कोण एवं अष्टदल में निर्दिष्ट दिशा में उनके अधिपति तत्तद्देवताओं
के नाम के मन्त्रों से उनका पूजन करना चाहिए ॥ ६२-६५॥

प्रथमः तरङ्गः

प्राग्रक्षोन्वायुकोणेषु ब्रह्मविष्णुशिवान् यजेत् ॥ ६२ ॥
अग्निवारुणशैवेषु वाणीलक्ष्मीहिमाद्रिजाः।
केसरेषु षडङ्गानि१ पत्रेष्वष्टौ तु मातरः ॥ ६३॥
ब्राह्मी माहेश्वरी चापि कौमारी वैष्णवी तथा ।
वाराही च तथेन्द्राणी चामुण्डा सप्तमी मता ॥ ६४॥
अष्टमी तु महालक्ष्मीः प्रोक्ता विश्वस्य मातरः ।
देवतापूजने प्राची मध्ये पूजकपूज्ययोः ॥ ६५॥
इन्द्रादयः स्वदिक्ष्वेवं पूजनीया दिगीश्वराः ।
इन्द्रः२ कृशानुः कीनाशो निर्ऋतिर्वरुणोऽनिलः ॥ ६६ ॥
सोमईशाननामाधोऽनन्त ऊर्ध्वं चतुर्मुखः ।
तत इन्द्रादिकाष्ठासु पूज्या दिक्पालहेतयः ॥ ६७ ॥
वज्रं शक्तिर्दण्डखड्गौ पाशोङ्कुशगदे अपि ।
त्रिशूलचक्रपद्मानि दशदिक्पालहेतयः ॥ ६८॥
एवमिष्ट्वा प्राणशक्तिं पञ्चावरणसंयुताम् ।
ध्यायन् हृदि करं धृत्वा त्रिज्जपेत्तन्मनुं सुधीः ॥ ६६ ॥

* ॥ ६२-६५॥ इन्द्रादयः प्रसिद्धदिक्ष्वेवार्च्याः । अन्यावरणे पूज्यपूजकयोर्मध्ये प्राची ॥ ६६-६७॥ मन्त्रमुद्धरति – पाशमिति । आं ह्रीं क्रौं यं रं लं वं शं षं सं तारान्वितं नभः हों सप्तार्णो वक्ष्यमाणः । अजपा हंसः ॥ ६८-७१ ॥ * ॥ ७४-७५॥

तदनन्तर अपनी अपनी दिशाओं में इन्द्र आदि दिक्पालों का पूजन करना चाहिए । १. इन्द्र, २. अग्नि, ३. यम, ४. निर्ऋति, ५. वरुण, ६. वायु, ७. सोम, ८. ईशान,
९. अनन्त एवं १०. ब्रह्मा – ये दस दिक्पाल हैं । १. वज्र, २. शक्ति, ३. दण्ड, ४. खड्ग, ५. पाश, ६. अंकुश, ७. गदा, ८. त्रिशूल, ९. चक्र एवं १०. पद्म – इन दिक्पालों के क्रमशः दश आयुध है। अतः दशों दिशाओं में इन्द्रादि एवं दश दिक्पालों का तथा उनके आयुधों का भी पूजन करना चाहिए । इस प्रकार पाँच आवरणों वाली (द्र. ६१-६८) प्राण शक्ति का पूजन कर हृदय पर हाथ रख कर वक्ष्यमाण मन्त्र का तीन बार जप करना चाहिए ॥ ६६-६६॥
विमर्श – प्रयोग – पूर्वे ईं इन्द्राय नमः, आग्नेयाम् आं अग्नये नमः, दक्षिणस्यां यं यमाय
नमः, आदि क्रमपूर्वक पूर्व आदि दिशाओं के दस दिक्पालों का पूजन कर पुनः उसी क्रम से वं वज्राय नमः, शं शक्तये नमः, दं दण्डाय नमः इत्यादि मन्त्रों से उन उन दिक्पालों के आयुधों का भी पूजन करना चाहिए ॥ ६६-६६॥
प्राणप्रतिष्ठा मन्त्रोद्धार –
अब ग्रन्थकार प्राणप्रतिष्ठा मन्त्र का उद्धार कह रहे हैं, – जिसका ज्ञान साधक को सुख देने वाला है । सर्वप्रथम पाश ( आं ), माया ( ह्रीम् ), सृणि ( क्रौम् ), इन

१. अग्नीशासुरवायव्यमध्यदिक्ष्वंगपूजनमिति वक्ष्यमाणप्रकारणेति भावः ।
२. पूर्वे इन्द्राय नमः इति बोध्यम् । अग्नये नमः, वायवे नमः ।

मन्त्रमहोदधिः
सप्तार्णमन्त्रोद्धारः
वक्ष्येऽधुना मनोस्तस्योद्धार१ ध्यातृसुखावहम्।
पाशं मायां सृणिं प्रोच्य यादीन्सप्तेन्दुसंयुतान् ॥ ७० ॥
तारान्वितं नभः सप्तवर्णं मन्त्रं ततोऽजपाम् ।
मम प्राणा इह प्राणा मम जीव इह स्थितः ॥ ७१॥
मम सर्वेन्द्रियाण्युक्त्वा मम वाङ्मन ईरयेत् ।
चक्षुः श्रोत्रघ्राणपदात् प्राणा इह समीर्य्य च ॥ ७२ ॥
आगत्य सुखमुच्चार्य्य चिरं तिष्ठन्त्विदं पठेत् ।
वह्निजायां च सप्तार्णमन्त्रमन्ते पुनर्वदेत् ॥ ७३ ॥
प्राणप्रतिष्ठामन्त्रोऽयं स्मृतः प्राणनिधापने ।
ममेत्यस्य पदस्यादौ पाशादीनि समुच्चरेत् ॥ ७४ ॥
यन्त्रेषु प्रतिमादौ वा प्राणस्थापनमाचरन् ।
मम स्थाने तस्य तस्य षष्ठ्यन्तामभिधां वदेत् ॥ ७५ ॥
बीजाक्षरों का उच्चारण कर सप्ताक्षर मन्त्र – ॐ क्षं सं हं सः ह्रीम् तथा अन्त में अजपा
(हंसः) का उच्चारण करना चाहिए । तदनन्तर ‘मम प्राणाः इह प्राणाः मम जीव इह स्थितः मम सर्वेन्द्रियाणि इह स्थितानि मम वाङ्मनश्चक्षुः श्रोत्रघ्राणप्राणाः इहागत्य सुखं चिरं तिष्ठन्तु स्वाहा१ का उच्चारण कर अन्त में सप्ताक्षर मन्त्र – ॐ क्षं सं हंसः ह्रीं ॐ – का पुनः उच्चारण करना चाहिए । प्राणप्रतिष्ठा के लिये यही मन्त्र कहा गया है। ‘मम’ इत्यादि पद के पहले पाशादि ( आं ह्रीं क्रौं ) का उच्चारण करना चाहिए । यन्त्र एवं प्रतिमा आदि में प्राणप्रतिष्ठा करते समय मम के स्थान में यन्त्र अथवा प्रतिमा के देवता का नाम ले कर उस के आगे देवतायाः ऐसा षष्ठ्यन्त पद का प्रयोग करना चाहिए । जैसे – शिवदेवतायाः, दुगदिवतायाः आदि ॥ ७०-७५ ॥
विमर्श – यहाँ मम पद के साथ प्राणप्रतिष्ठा का मन्त्र उद्धृत करते हैं – ‘ॐ आं ह्रीं क्रौं यं रं लं वं शं षं सं हों ॐ क्षं सं हंसः ह्रीं ॐ हंसः’ पूर्वोक्त रीति ( द्र. १.६०-६१.) से प्राण शक्ति का ध्यान करे । ‘ॐ आं ह्रीं क्रौं यं रं लं वं शं षं सं हों ॐ क्षं सं हंसः ह्रीं ॐ हंसः मम प्राणाः इह प्राणाः’ – मन्त्र का उच्चारण कर प्राण की प्रतिष्ठा करे ।
इसी प्रकार ‘ॐ आं’ से ले कर ‘ह्रीं ॐ हंसः’ पर्यन्त मन्त्र पढ़ कर ‘मम जीव इह स्थितः’ पढ़ कर जीवात्मा की हृदय में प्रतिष्ठा करे । पुनः ॐ आं’ से लेकर ‘ह्रीं ॐ हंसः’ पर्यन्त मन्त्र पढ़ कर ‘मम सर्वेन्द्रियाणि इह स्थितानि’ से समस्त इन्द्रियों की स्थापना करे । इसी प्रकार पूर्वोक्त मन्त्र के उच्चारण के पश्चात् ‘मम वाङ्मनश्चक्षुः श्रोत्रघ्राणप्राणाः

१. मन्त्रोद्धारः – आं ह्रीं क्रौं यं रं लं वं शं षं सं हों ॐ क्षं सं हं सः ह्रीं ॐ हंसः महाप्राणा
इहप्राणाः । आं० मम जीव इह स्थितः । आं० मम सर्वेन्द्रियाणीह स्थितानि । आं० मम
वाङ्मनश्चक्षुः श्रोत्रघ्राणप्राणा इहागत्य सुखं चिरं तिष्ठन्तु स्वाहा ॐ क्षं सं हंसः ह्रीं ॐ ।

प्रथमः तरङ्गः
सबिन्दवो मेरुहंसाकाशाः सर्गीभृगुः पुनः।
मायेति ताररुद्धोऽयं मन्त्रः सप्ताक्षरो मतः ॥ ७६ ।।
एवं प्राणान् प्रतिष्ठाप्य मातृकान्यासमाचारेत् ।
अकाराद्याः क्षकारान्ता वर्णाः प्रोक्ता तु मातृका ॥ ७७ ॥
प्रजापतिर्मुनिस्तस्या गायत्रीछन्द ईरितम्।
सरस्वतीदेवतोक्ता विनियोगोऽखिलाप्तये।
हलो बीजानि चोक्तानि स्वराः शक्तय ईरिताः१ ॥ ७ ॥

सप्तार्णमुद्धरति – सबिन्दव इति । मेरुः क्षः हंसः सः आकाशो हः भृगुः सः माया ह्रीं ताररुद्धः प्रणवपुटितः तेन ॐ क्षं सं हंसः ह्रीं ओमिति सप्तार्णः ॥ ७६॥ मातृकामाह – अकाराद्या इति प्रसिद्धा इत्यर्थः ॥ ७७॥ षडङ्गमाह – पञ्चेति । क्लीबा ऋ ॠ लृ लॄ तद्धीनाः – सानुस्वारा ये ह्रस्वदीर्घास्तदन्तरस्थितैः सबिन्दुभिः जातयो हृदयाय नम इत्यादयस्तद्युक्तैः षड्वर्गैः षडङ्गं अं कं खं गं घं ङं आं

इहागत्य सुखं चिरं तिष्ठन्तु स्वाहा ॐ क्षं सं हंसः ह्रीं ॐ’ इतना उच्चारण कर समस्त ज्ञानेन्द्रियों, मन एवं प्राण की भी प्रतिष्ठा करे । यह क्रिया तीन बार करनी चाहिए ॥ ७०-७५ ॥
प्राण प्रतिष्ठा के सप्ताक्षर मन्त्र का उद्धार कहते हैं सानुस्वार मेरु (क्षं) हंस (सं) आकाश ( हं) के साथ भृगु ( सः) एवं माया बीज ( ह्रीं) इन सबको ॐ से सम्पुटित करने पर सप्ताक्षर मन्त्र बन जाता है ॥ ७६ ॥
विमर्श – मन्त्र का उद्धार इस प्रकार है – ॐ क्षं सं हंसः ह्रीं ॐ ॥ ७६ ॥
पूर्वोक्त विधि से प्राणप्रतिष्ठा के पश्चात् अब मातृकान्यास कहते हैं – अकार से ले कर क्षकार पर्यन्त समस्त वर्णों की ‘मातृका’ संज्ञा है । इस मातृका न्यास मन्त्र के प्रजापति ऋषि, गायत्री छन्द, सरस्वती देवता और हल वर्ण बीज कहे गए हैं तथा स्वर शक्ति कही गई है । स्वाभीष्ट प्राप्ति के लिए इसके विनियोग का विधान
कहा गया है ॥ ७७-७८ ॥
साधक शिर, मुख एवं हृदयादि में क्रमशः ऋषि, छन्द तथा देवतादि के द्वारा ऋष्यादि न्यास करे । यह न्यास क्लीव वर्णों ( ऋ ॠ लृ लॄ ) को छोड़कर मात्र ह्रस्व एवं दीर्घ वर्गों से संपुटित होना चाहिए । इसी प्रकार ह्रस्व एवं दीर्घ वर्णों से संपुटित सानुस्वार कवर्ग, चवर्ग, टवर्ग, तवर्ग, पवर्ग, यवर्ग से करन्यास एवं षडङ्गन्यास करे ।
पश्चात् सरस्वती के वक्ष्यमाण रूप का ध्यान हृदयकमल में करना चाहिए ॥ ७९-८० ॥
विमर्श – मातृका न्यास का विनियोग इस प्रकार है – ॐ अस्य श्रीमातृकान्यासमन्त्रस्य ब्रह्माऋषिः गायत्रीछन्दः सरस्वतीदेवता हलो बीजानि स्वराः शक्तयः (क्षं कीलकं) अखिलाप्तये मातृकान्यासे विनियोगः ।

१. अव्यक्त कीलम् ।

मन्त्रमहोदधिः
मूर्ध्नि१ वक्त्रे हृदि न्यस्येदृष्यादीन् साधकोत्तमः ।
२पञ्चवर्गैर्यादिभिश्च षडङ्गानि समाचरेत् ॥ ७६ ॥
क्लीबहीनशशाङ्काढ्य ह्रस्वदीर्घान्तरस्थितैः।
सानुस्वारैर्जातियुक्तैर्ध्यायेद् देवी हृदम्बुजे ॥ ८०॥
पञ्चाशदर्णैरचिताङ्गभागा
धृतेन्दुखण्डां कुमुदावदाताम् ।
वराभये पुस्तकमक्षसूत्रं
भजे गिरं संदधतीं त्रिनेत्राम्॥ ८१॥

हृदयाय नम इत्यादि ॥ ७८-८० ॥ ध्यानमाह पञ्चाशदिति । वर्णैरङ्गरचना न्यासाद् बोध्या। वराक्षस्रजौ दक्षयोः। पुस्तकाभये वामयोः । गिरं सरस्वतीम् ॥ ८१॥

ऋष्यादि न्यास का प्रकार
१. ॐ अं प्रजापतये नमः आं शिरसि, २. ॐ इं गायत्रीछन्दसे नमः ईं मुखे,
३. ॐ उं सरस्वतीदेवतायै नमः ऊं हृदि, ४. ॐ एं हल्बीजेभ्यो नमः ऐं गुह्ये,
५. ॐ ओं स्वरशक्तिभ्यो नमः औं पादयोः, ६. ॐ अं क्षं कीलकाय नमः अः सर्वाङ्गे,
करन्यास एवं अङ्गन्यास –
१. ॐ अं कं खं गं घं ङं आं अगुष्ठाभ्यां नमः ।
२. ॐ इं चं छं जं झं ञं ईं तर्जनीभ्यां नमः ।
३. ॐ उं टं ठं डं ढं णं ऊं मध्यमाभ्यां नमः ।
४. ॐ एं तं थं दं धं नं ऐं अनामिकाभ्यां नमः ।
५. ॐ ओं पं फं बं भं मं औं कनिष्ठिकाभ्यां नमः ।
६. ॐ क्षं यं रं लं वं शं षं सं हं लं क्षं अः करतलकरपृष्ठाभ्यां नमः।
इसी प्रकार उपरोक्त मन्त्रों से क्रमशः हृदय, शिर, शिखा, कवच, नेत्र का स्पर्श
करे । फिर अन्तिम मन्त्र के आगे ‘अस्त्राय फट्’ कह कर ताली बजावे ॥ ७७-८०॥
अब सरस्वती का ध्यान कहते हैं
सोलह स्वरों एवं चौंतीस हलों इस प्रकार कुल पचास वर्णो से जिनके शरीर की रचना है, जो मस्तक पर चन्द्रकला धारण की हैं, जो कुमुद के समान अत्यन्त शुभ्र हैं, जिनके दाहिने हाथों में १. वरदमुद्रा, २. अक्षमाला तथा बायें हाथों में ३. अभयमुद्रा एवं ४. पुस्तक सुशोभित है, ऐसे समस्त वाणी को धारण करने वाली तीन नेत्रों वाली सरस्वती देवी का मैं ध्यान करता हूँ ॥ ८॥
१. मूर्ध्नीत्यादि । शक्तिबीजयोरपि पूर्वोक्तस्थानोपलक्षणम् । ओं क्षं सं हंसः ह्रीं ओं ब्रह्मऋषये मूर्ध्नि, गायत्रीछन्दसे नमः वक्त्रे, सरस्वती देवतायै नमो हृदि, हं बीजेभ्यो
नमः गुह्ये, स्वरशक्तिभ्यो नमः पादयोः, । एवमृष्यादि ।
२. प्रयोगस्तु – अं कं गं घं डं आं अंगुष्ठाभ्यां नमः । इं चं ५ ई तर्ज० इत्यादि ।
अं कं ५ आं हृदयाय नमः । नमः स्वाहा वषट् चैव हुं वौषट् फट् क्रमेण तु ।

प्रथमः तरङ्गः
ध्यात्वैवं पूजयेत् पीठे देवताः पूर्वमीरिताः ।
पीठशक्तीस्तदुपरि सरस्वत्यानवार्च्चयेत् ॥ ८२॥
मेधाप्रज्ञाप्रभाविद्याश्रीधृतिस्मृतिबुद्धयः।
विद्येश्वरीति संप्रोक्ता मातृका पीठशक्तयः ॥ ८३॥
वियद् भृगुस्थमनुयुग्विसर्गाढ्यं च मातृका।
योगपीठायनत्यन्तो१ मनुरासनदेशने ॥ ८४॥
मूर्तिसंकल्प्य मूलेन तस्यां वाणीं प्रपूजयेत् ।
आदावङ्गानि संपूज्य द्वितीये पूजयेत् स्वरौ ॥ ८५॥
द्वौ द्वौ तृतीये वर्गांश्च वर्गशक्तिश्चतुर्थके।
व्यापिनी पालिनी चापि पावनी क्लेदिनी पुनः ॥ ८६॥
धारिणी मालिनी पश्चाद्धंसिनी शङ्खिनी तथा।
वर्गशक्तय इत्युक्ताः पञ्चमे त्वष्टमातरः ॥ ८७॥
षष्ठे शक्रादयो देवाः सप्तमे वजपूर्वकाः ।
इत्थं सम्पूज्य देवेशीं न्यसेद्वर्णान्निजाङ्गके ॥ ८८ ॥

पूर्वमीरिता मण्डूकाद्याः ॥ ८२ ॥ आसनमन्त्रमाह – वियत् हः । भृगुः सः मनुरौ तेन हसौः मातृकायोगपीठाय नम इति ॥ ८४ ॥ * ॥ ८५-९१ ॥
पीठशक्त्यर्चन, पीठपूजा एवं आवरण पूजा – इस प्रकार सरस्वती देवी के ध्यान के पश्चात् पूर्वोक्त पीठ देवताओं (द्र० १. ५०-५५) का एवं नौ पीठ शक्तियों का पूजन करना चाहिए । तदनन्तर सरस्वती का पूजन करना चाहिए । १. मेधा, २. प्रज्ञा, ३. प्रभा, ४. विद्या, ५. श्री, ६. धृति, ७. स्मृति, ८. बुद्धि, एवं ९. विद्येश्वरी – ये मातृकापीठ की नौ शक्तियाँ कही गई हैं ॥ ८२-८३ ॥
अब आसनपूजा का मन्त्र कहते हैं – वियत् (ह) भृगु (स) के आगे मनु (औ), पश्चात् विसर्ग लगा कर तदनन्तर ‘मातृकायोगपीठाय नमः’ लगा कर उस मन्त्र से आसन का पूजन करना चाहिए । ( इसका स्वरूप इस प्रकार है – हसौः मातृकायोगपीठाय नमः ।) तदनन्तर मूल मन्त्र से मूर्ति की कल्पना कर वाणी देवी (सरस्वती) की पूजा करनी चाहिए । प्रथमावरण में अङ्गों का, द्वितीयावरण में दो दो स्वरों का, तृतीय आवरण में कवर्गादि अष्टवर्गों का, एवं चतुर्थ आवरण में वर्गशक्तियों का पूजन करना चाहिए । व्यापनी, पालिनी, पावनी, क्लेदिनी, धारिणी, मालिनी, हंसिनी तथा शंखिनी – ये वर्ग की शक्तियों के नाम हैं । इसके बाद में पञ्चम आवरण में ब्राह्मी आदि अष्टमातृकायें, षष्ठावरण में इन्द्रादिदेवगण सप्तमावरण में उनके वज्र आदि आयुधों के पूजन कर देवेशी का पूजन करना चाहिए, तदनन्तर अपने शरीर में वर्णों का न्यास करना चाहिए ॥ ८४-८८ ॥

१. हसौः मातृकायोगपीठाय नमः ।
म२

मन्त्रमहोदधिः
सृष्ट्यादिन्यासवर्णनम्
ललाटे मुखवृत्तेक्षिश्रवोनासासु गण्डयोः।
ओष्ठयोर्दन्तपङ्क्त्योश्च मूर्ध्निवक्त्रे न्यसेत्स्वरान् ॥ ८९ ॥
बाह्वोः सन्धिषु साग्रेषु कचवर्गौ न्यसेत् सुधीः।
टतवर्गौ पदोस्तद्वत् पार्श्वयोः पृष्ठदेशतः ॥ ९०॥
नाभौ कुक्षौ पवर्गं च हृदंसं ककुदं ततः।
न्यस्य यादिचतुर्वर्णाञ्छादिषट्कं ततो न्यसेत् ॥ ९१॥

अब शरीर में मातृका न्यास की विधि कहते हैं – ललाट, मुखवृत्त, दोनों नेत्र, दोनों कान, दोंनों नासापुट, दोंनों गण्डस्थल, दोंनों होठ, दोनों दन्तपङ्क्ति, शिर एवं मुख में स्वरों का न्यास करना चाहिए । दोंनों बाहुओं के मूल, कूर्पर, मणिबन्ध अङ्गुलि मूल एवं अङ्गुल्यग्रभाग में क्रमशः कवर्ग एवं चवर्ग का न्यास करना चाहिए। टवर्ग एवं तवर्ग का न्यास दोनों पैरों के मूल, जानु, गुल्फ, पादाङ्गुलिमूल तथा पादाङ्गुलि के अग्रभाग में, पवर्ग का न्यास दोंनों पार्श्व, पीठ, नाभि एवं उदर में, यवर्ग के चार वर्ण य र ल व का न्यास हृदय, दोंनों कन्धे, एवं ककुद में तथा श, ष, स, ह का न्यास दोनों हाथ एवं दोनों पैरों में, ल और क्ष का न्यास उदर एवं मुख में करना चाहिए || ८६-६१॥
विमर्श – न्यास प्रयोग विधि ‘तत्र प्रणवपूर्वकाः माया लक्ष्मी वाग्भवाद्यो नमः
इत्यन्ते न्यस्तव्याः’ इस नियम के अनुसार सानुस्वार वर्णों के आदि में प्रणव, माया बीज, लक्ष्मीबीज एवं वाग्बीज लगा कर तथा अन्त में नमः लगा कर शरीर में समस्त वर्णों का न्यास करना चाहिए । यहाँ मूलार्थानुसार न्यासविधि इस प्रकार है
ॐ अं नमः ललाटे, ॐ आं नमः मुखवृत्ते,
ॐ इं नमः दक्षनेत्रे, ॐ ईं नमः वामनेत्रे,
ॐ उं नमः दक्षकर्णे, ॐ ऊं नमः वामकर्णे,
ॐ ऋं नमः दक्षनासापुटे, ॐ ॠं नमः वामनासापुटे,
ॐ लृं नमः दक्षगण्डे, ॐ लॄं नमः वामगण्डे,
ॐ एं नमः ऊर्ध्वोष्ठे, ॐ ऐं नमः अधरोष्ठे,
ॐ ओं नमः ऊर्ध्वदन्तपङ्क्तौ, ॐ औं नमः अधःदन्तपङ्क्तौ,
ॐ अं नमः मूर्ध्नि, ॐ अः नमः मुखे ।
यहाँ तक स्वरों का न्यास कहा गया । अब हल वर्णों का न्यास कहते हैं
ॐ कं नमः दक्षबाहुमूले, ॐ खं नमः दक्षबाहुकूर्परे
ॐ गं नमः दक्षबाहुमणिबन्धे, ॐ घं नमः दक्षबाहुहस्ताङ्गुलिमूले,
ॐ डं नमः दक्षबाह्वङ्गुल्यग्रे, ॐ चं नमः वामबाहुमूले,
ॐ छं नमः वामबाहुकूर्परे, ॐ जं नमः वामबाहुमणिबन्धे,
ॐ झं नमः वामवाह्वङ्गुलिमूले, ॐ ञं नमः वामवाह्वङ्गुल्यग्रे,

प्रथमः तरङ्गः
१हृदादिकरयोरङ्घ्य्रोर्ज्जठरे वदने तथा।
सृष्टिन्यासं विधायैवं स्थितिन्यास२ समाचरेत् ॥ १२॥
ऋषिश्छन्दश्च पूर्वोक्तो देवता विश्वपालिनी।
उपविष्टां वल्लभाङ्के ध्यायेद् देवीमनन्यधीः ॥ ६३ ॥
मृगबालं वरं विद्यामक्षसूत्रं दधत् करैः।
मालाविद्यालसद्धस्तां वहन् ध्येयः शिवोगिरम् ॥ १४ ॥
हृदादीनि करपादोदरमुखेषु सम्बध्यन्ते ॥ ९२-९३ ॥ स्थितिन्यासे ध्यानमाह – मृगेति । मृगविद्ये वामयोः । वराक्षसूत्रे दक्षयोः । देव्यामालाविद्ये दक्षवामयोः ॥ ९४ ॥
ॐ टं नमः दक्षिणपादमूले, ॐ ठं नमः दक्षिणपादजानूनि,
ॐ डं नमः दक्षिणगुल्फे, ॐ ढं नमः दक्षिणपादाङ्गुलिमूले,
ॐ णं नमः दक्षिण पादाङ्गुल्यग्रे, ॐ तं नमः वामपादगुल्फे,
ॐ थं नमः वामपादजानूनि, ॐ दं नमः वामपादगुल्फे,
ॐ धं नमः वामपादाङ्गुलिमूले, ॐ नं नमः वामपादाङ्गुल्यग्रे,
ॐ पं नमः दक्षिणपार्श्वे, ॐ फं नमः वामपार्श्वे,
ॐ बं नमः पृष्ठे, ॐ भं नमः नाभौ,
ॐ मं नमः उदरे, ॐ यं त्वगात्मने नमः हृदि,
ॐ रं असृगात्मने नमः दक्षांसे, ॐ लं मांसात्मने नमः ककुदि,
ॐ वं मेदसात्मने नमः वामांसे,
ॐ शं अस्थ्यात्मने नमः हृदयादि दक्षहस्तान्तम्,
ॐ षं मज्जात्मने नमः हृदयादि वामहस्तान्तम्,
ॐ सं शुक्रात्मने नमः हृदयादि दक्षपादान्तम्,
ॐ हं आत्मने नमः हृदयादिवामपादान्तम्,
ॐ ळं परमात्मने नमः जठरे, ॐ क्षं प्राणात्मने नमः मुखे,
यहा तक सृष्टि न्यास कहा गया ॥ ८९-९१ ॥
इस प्रकार हृदय से ले कर दोनों हाथ दोनों पैर जठर एवं मुख में सृष्टि
न्यास कर स्थिति न्यास करना चाहिए ॥ ६२ ॥
अब स्थिति न्यास की विधि कहते हैं – स्थिति न्यास के ऋषि, छन्द आदि (द्र० १.७) पूर्वोक्त हैं । विश्वपालिनी देवता हैं, साधक को एकाग्रचित्त से अपने प्रियतम के गोद में बैठी हुई इस देवता का ध्यान करना चाहिए । इनके दाहिने हाथों में वरमुद्रा, अक्षसूत्र, दिव्यमाला तथा बायें हाथों में मृगशावक, विद्या, वर्णमाला है, इस प्रकार की विश्वपालिनी सरस्वती देवी का ध्यान करना चाहिए || ९३-९४ ॥
१. नमः स्वाहेत्यादि० । शं पं करयोः । संह अंघ्र्योः । लं क्षं वदने जठरे च । हृदयादाविव
जठरवदनयोर्न्य से दित्यर्थः ।
२. दक्षिणगुल्फादिक्रमेण पूर्वोक्तस्थाने स्थितिन्यासः ।

मन्त्रमहोदधिः
एवं ध्यात्वा डकाराद्यान्वर्णानङ्गेषु विन्यसेत्।
गुल्फादिजानुपर्य्यन्तं स्थितिन्यासोऽयमीरितः ॥ ९५ ॥
न्यासे संहारसंज्ञे तु ऋषिश्छन्दश्च पूर्ववत् ।
संहारिणीसपत्नानां शारदा देवता स्मृता ॥९६॥
अक्षस्त्रक्टङ्कसारङ्गंविद्याहस्तां त्रिलोचनाम्।
चन्द्रमौलिं कुचानम्रां रक्ताब्जस्थां गिरं भजे ॥ ९७ ॥
ध्यात्वैवं विन्यसेद्वर्णान् क्षाद्यानन्तान् विलोमतः
सृष्टिन्यासे तु सर्गान्ताः सर्गबिन्द्वन्तिकाः स्थितौः ॥ ९८ ॥
बिन्द्वन्ताः संहृतो चैषा पूर्ववच्चाङ्गपूजने।
न्यस्याः सर्वत्र नत्यन्ता वर्णा वा तारसम्पुटाः ॥ ९९ ॥

॥ * || ९५-९६ ॥ संहारन्यासे ध्यानमाह – अक्षेति । मृगविद्ये वामयोः । अक्षम्रक्टंकौ दक्षयोः। टंकः परशुः ॥ ९७ ॥ * ॥ ९८ ॥ नत्यन्ता । अ नमः। तारसंपुटाः ॐ इत्यादि ॥ ९९ ॥ * ॥ १००-१०३ ॥

विमर्श – स्थिति न्यास के विनियोग की विधि इस प्रकार है – ‘ॐ अस्य स्थितिमातृका-न्यासस्य प्रजापतिऋषिः गायत्रीछन्दः विश्वपालिनी देवता हलो बीजानि स्वरा शक्तयः क्षं कीलकम् अभीष्टप्राप्तये स्थितिमातृकान्यासे विनियोगः’ || ९३-९४ ॥
ध्यान करने के पश्चात् डकारादिवर्णों से दक्षिणगुल्फ से वामजानुपर्यन्त अङ्गों में न्यास करना चाहिए । इसी को स्थिति न्यास कहते हैं ॥९५॥
विमर्श – यथा – ॐ डं नमः दक्षिण गुल्फे, ॐ ढं नमः दक्षपादाङ्गुलिमूले, ॐ णं नमः दक्षिणपादाङ्गुल्यग्रे, ॐ तं नमः वामपादपूले, ॐ थं नमः वामपादजानूनि, इस क्रम से दक्षिण गुल्फ से लेकर वामजानुपर्यन्त स्थिति न्यास कहलाता है || ६५ ॥
उक्त प्रकार से सृष्टि न्यास करने के पश्चात् संहार न्यास करना चाहिए । इस संहार न्यास के ऋषि एवं छन्द (द्र० १.७८) पूर्वोक्त हैं तथा शत्रुप्रणाशिनी शारदा देवी इसकी देवता मानी गई हैं ॥ ९६ ॥
इनके ध्यान का प्रकार इस प्रकार है – जो रक्त कमल पर विराजमान हैं, जिनके दाहिने हाथों में अक्षमाला, परशु एवं बायें हाथों में मृगशावक तथा विद्या हैं, चन्द्रकला से सुशोभित स्तनभार से झुकी हुई तथा तीन नेत्रों वाली उन शारदा का मैं
ध्यान करता हू ॥९७॥

विमर्श – संहारन्यास के विनियोग की विधि –
अस्य श्रीसंहारमातृकान्यासस्य प्रजापतिर्ऋषिः गायत्रीछन्दः शत्रुसंहारिणी शारदा देवता हलो बीजानि स्वरा शक्तयः क्षं कीलकं ममाभीष्टसिद्ध्यर्थे न्यासे विनियोगः ॥९७॥
विनियोग तथा ध्यान के अनन्तर क्षकारादि वर्णो से अकार पर्यन्त वर्णो का विलोम रीति से ललाटादि स्थानों में न्यास करना चाहिए ॥९८॥
सृष्टिन्यास में विसर्गयुक्त वर्णों से, स्थितिन्यास में विसर्ग और अनुस्वार युक्त

प्रथमः तरङ्गः
सृष्टिन्यासं स्थितिन्यासं पुनः कुर्यात् प्रयत्नतः ।
अन्ये तु मातृका न्यासाः कथ्याः पूजातरङ्गके ।। १०० ॥
मन्त्रस्नानादिविधयो गद्यास्तत्रैव ते मया ।
भारतीमेवमाराध्य भजेदिष्टान् मनून सुधीः ॥ १०१॥
विष्णुः शिवो गणेशोर्को दुर्गा पञ्चैव देवताः ।
आराध्याः सिद्धिकामेन तत्तन्मन्त्रैर्यथोदितम् ॥ १०२ ॥
आदौ देवं वशीकर्तुं पुरश्चरणमाचरेत् ।
तीर्थादौ निर्जने स्थाने भूमिग्रहणपूर्वकम् ॥ १०३॥
नवधा तां धरां कृत्वा पूर्वादिषु समालिखेत् ।
कोष्ठेषु सप्तवर्गांश्च१ लक्षौ मध्ये तथा स्वरान् ॥ १०४ ॥

दीपस्थानमाह – नवधेति । जपस्थानभूमिं नवधा कृत्वा । पूर्वादिकोष्ठेषु कच-टतपयशवर्गान् लक्ष इत्यष्टमे विलिख्य मध्य कोष्ठकमपि नवधा विधाय तत्र पूर्वादिषु स्वरद्वन्द्वं क्षेत्रनामादिवर्णो यत्र कोष्ठे तदेव जपस्थानं सिद्धिदम्॥ १०४–१०५ ॥

दोनों प्रकार के वर्षों से तथा संहारन्यास में मात्र अनुस्वार युक्त वर्गों से ही न्यास करना चाहिए । अङ्ग पूजन की प्रक्रिया में वर्ण के आदि में प्रणव तथा अन्त में नमः लगा कर न्यास करने की विधि है॥ ९८-९९ ||
विमर्श – यथा ॐ अं नमः, ॐ आं नमः इत्यादि || ९८-९९ ॥
संहार न्यास के पश्चात् पुनः प्रयत्नपूर्वक सृष्टिन्यास तथा स्थितिन्यास करना चाहिए । मातृका न्यास का विशेष विवरण पूजा तरङ्ग ( द्रष्टव्य २१वाँ तरङ्ग) में कहा
जायगा ।। १०० ॥
वहीं पर हम मन्त्रस्नान आदि की विधि का भी दिग्दर्शन कराएंगे । इस प्रकार बुद्धिमान् पुरुष सरस्वती की आराधना करने के पश्चात् ही अपने इष्टदेव के मन्त्रों की आराधना करे । विष्णु, शिव, गणेश, सूर्य एवं दुर्गा पञ्चायतन के यही पाँच देवता हैं । सिद्धि चाहने वाले पुरुष को उन उन मन्त्रों से शास्त्र में कही गई विधि के अनुसार इनकी आराधना करनी चाहिए ॥ १०१-१०२ ॥
पुरश्चरण के योग्य भूमि –
प्रारम्भ में इष्टदेव को अपने वश में करने के लिए किसी तीर्थ या निर्जन वन में किसी पवित्र भूमि का निश्चय कर पुरश्चरण की क्रिया प्रारम्भ करनी चाहिए । पुरश्चरण के लिए अभीष्टभूमि को नव भागों में विभक्त करना चाहिए । पूर्व से ले कर उत्तर तक सात दिशाओं में सात वर्ग, ईशान कोण में ल क्ष वर्ण तथा मध्य में स्वरों को लिखना चाहिए । पुरश्चरण स्थान के नाम का आद्य अक्षर जिस कोष्ठक में
१.क्षकारादिकाकारान्तानिति. नवस्थानादारभ्य विलोमक्रमेण संहारन्यासः । माला दक्षे। विद्याभावे ।

मन्त्रमहोदधिः
क्षेत्रनामादिमो वर्णस्तत्र कोष्ठे१ भवेत्ततः ।
उपविश्य जपं कुर्य्यान्नान्यस्मिन् दुःखदे स्थले ॥ १०५ ॥
पुरश्चरणधर्मकथनम्
आमध्याहनं जपं कुर्यादुपांशुत्वथ मानसम् ।
हविष्यं निशि भुञ्जीत २त्रिःस्नाय्यभ्यङ्गवर्जितः ॥ १०६ ॥
व्यग्रताऽलस्यनिष्ठीवक्रोधपादप्रसारणम्
अन्यभाषां परेक्षां च जपकाले त्यजेत् सुधीः ॥ १०७ ॥

पुरश्चरणधर्मानाह – आमध्याह्नमिति । उपांशु शनैर्वर्णोच्चारणं मानसं मनसैव त्रिःस्नायी त्रिषवणस्नानशीलः ॥ १०६ ॥ अन्यैः संभाषणमन्यभाषाम् । अन्त्यजानामीक्षां दर्शनं त्यजेत् ॥ १०७ ॥ * ॥ १०८-११० ॥

हो, स्थान के उसी भाग में बैठ कर मन्त्र का जप करना चाहिए, अन्यत्र दुःखदायक स्थान पर नहीं ॥ १०३-१०५ ॥
विमर्श – सुविधा के लिए उसका स्वरूप प्रदर्शित करते हैं –

ईशान – ल क्ष | पूर्व – क, ख, ग, घ, ङ, | च, छ, ज, झ, – आग्नेय
उत्तर- श, ष, स, ह | मध्य – अ आ इ ई उ ऊ ऋ ऋ, लृ लॄ ए ऐ ओ औ अं अः | ञ, ट, ठ, ड, ढ, ण, दक्षिण

वायव य, र, ल, व, | पश्चिम प, फ, ब, भ, म, | त, थ, द, ध, न, नैर्ऋत्य

मान लीजिये किसी साधक को पुरश्चरण के लिए काशी में किसी निर्जन स्थान को चुनना है । तब उपर्युक्त विधि से बनाये गये नौ भाग वाले कोष्ठक में काशी का आय अक्षर ‘क’ पूर्वभाग में पड़ता है । अतः काशी के पूर्वभाग में किसी निर्जन स्थान को चुन कर मन्त्र का जप करना चाहिए ॥ १०३-१०५ ॥
पुरश्चरण धर्मों का कथन
अब पुरश्चरण क्रिया में गन्थकार जप का विधान कहते हैं – बुद्धिमान् साधक प्रातःकाल से ले कर मध्यानपर्यन्त उपांशु अथवा मानस जप करे । तीनों काल स्नान करे । तेल उबटन आदि न लगावे । व्यग्रता, आलस्य, थूकना, क्रोध, पैर फैलाना,

१. लक्षाधीश इति शेषः । मध्ये मध्यकोष्ठे तथा पूर्वोक्तप्रकारेण नवधा विभज्य पूर्वादिक्रमेण द्वौ द्वौ स्वरौ लिखेत् ।
२. त्रिकालस्नायी।

प्रथमः तरङ्गः
दशाश
१स्त्रीशूदभाषणं निन्दां ताम्बूलं शयनं दिवा।
प्रतिग्रहं नृत्यगीते कौटिल्यं वर्जयेत् सदा ॥ १०८ ॥
भूशय्यां ब्रह्मचर्यं च त्रिकालं देवतार्चनम्।
नैमित्तिकार्चनं देवस्तुतिं विश्वासमाश्रयेत् ॥ १०९ ॥
प्रत्यहं प्रत्यहं तावन्नैव न्यूनाधिकं क्वचित्।
एवं जपं समाप्यान्ते दशांशं होममाचरेत् ॥ ११०॥
तत्तत्कल्पोदितैर्द्रव्यैस् तद्विधानमुदीर्यते।
प्राणायामं षडङ्गं च कृत्वा मूलेन मन्त्रवित् ॥ १११॥
कुण्डे वा स्थण्डिले कुर्यात्संस्काराणां चतुष्टयम्।
मूलेनेक्षणमस्त्रेण प्रोक्षण ताडनं कुशैः ॥ ११२ ॥

होमविधिमाह ‌- प्राणायाममिति ॥ १११ ॥ अस्त्रं फट् वर्मणा हुंकारेण । भूमन्दिरं चतुष्कोणम् ॥ ११२-११३ ॥ * ॥ ११४-११७ ॥

अन्यों से संभाषण एवं अन्य स्त्रियों का तथा चाण्डालादि का दर्शन जप काल में वर्जित करे । दूसरे की निन्दा, ताम्बूल चर्वण, दिन में शयन, प्रतिग्रह, नृत्य, गीत एवं कुटिलता न करें । पृथ्वी में शयन करे । ब्रह्मचर्य के नियमों का पालन करे । त्रिकाल देवार्चन करे । नैमित्तिक कार्यों में देवार्चन एवं देवस्तुति करे और अपने इष्टदेवता में विश्वास रख्खे । प्रतिदिन एक समान संख्या में जप करे । न्यूनाधिक संख्या में नहीं । इस प्रकार निश्चित जप की संख्या समाप्त करने के पश्चात् ही दशांश से हवन करे || १०६-११० ॥
विमर्श – उपांशु जप – जिह्वा और ओष्ठ का संचालन पूर्वक स्वयं सुनाई पड़ने वाले शब्दों के उच्चारण पूर्वक जो जप किया जाता है वह ‘उपांशु’ है । जिसमें ओठ और जीभ का भी संचालन न हो मात्र मन्त्र, मन्त्रार्थ तथा देवता का स्मरण कर जो जप किया जाता है वह ‘मानस जप’ है । इसके अतिरिक्त वाचिक जप भी होता है जिसका पुरश्चरण में निषेध है ।
हविष्यान्न – जौ, मूंग, चावल, गौ का दूध, दही, घी, मक्खन, शक्कर, तिल, खोआ, नारियल, केला, फल, मेवा, आँवला, सेन्धा नमक आदि हविष्यान्न कहे गये हैं । साधक को इन्हीं का भोजन मात्र एक वार करना चाहिए । भोजन दोष से मन्त्रसिद्धि में बाधा होती है ॥ १०६-११० ॥
तत्तत्कल्पोक्त ग्रन्थों में कहे गये हविष्य द्रव्यों से दशांश हवन का विधान कहा गया है । मन्त्रवेत्ता को सर्वप्रथम मूल मन्त्र से प्राणायाम एवं षडङ्गन्यास कर कुण्ड या स्थण्डिल ( वेदी ) पर चारों संस्कार करना चाहिए । प्रथम मूलमन्त्र पढ़ कर देखे,

१. स्त्रीत्यादि अन्यभावेऽन्यस्यैव प्रपञ्च इति न पौनरुक्त्यम् ।

मन्त्रमहोदधिः
वर्म्मणा मुष्टिनासिच्य लिखेद्यन्त्रं तदन्तरे ।
वह्निकोणषडस्राष्टदलभूमन्दिरात्मकम् ॥ ११३॥
मध्ये तारपुटा१ मायां लिखित्वा पीठमर्चयेत् ।
मण्डूकात् परतत्त्वान्तं पीठशक्तीर्जयादिकाः ॥ ११४ ॥
२वागीशीवागीश्वरयोर्योगपीठात्मने नमः।
मायादिकः पीठमन्त्रस्तयोस्तेनासनं दिशेत् ॥ ११५ ॥
यजेत्तौ तारमायाभ्यां गन्धाद्यैरुपचारकैः।
३लक्ष्मीनारायणौ त्वर्च्चेद् वैष्णवे होमकर्मणि || ११६ ॥
सूर्यकान्तादरणितः श्रोत्रियागारतोऽपि वा।
पात्रेण पिहिते पात्रे वह्निमानाययेत्ततः ॥ ११७ ॥

फिर ‘अस्त्राय फट्’ इस मन्त्र से प्रोक्षण करे । तदनन्तर कुशों से ताड़न कर ‘हुम्’ इस मन्त्र से मुष्टिका द्वारा उसका सेचन करे ॥ १११-११२ ॥
विमर्श – ईक्षण, प्रोक्षण, ताडन एवं सेचन – ये चारों कुण्ड के या स्थण्डिल के चार संस्कार होते हैं ॥ १११-११२ ॥

तदनन्तर वेदी पर यन्त्र का लेखन इस प्रकार करे – त्रिकोण, उसके बाद षट्कोण, अष्टदल एवं चतुष्कोण यन्त्र बना कर उसके मध्य में ‘ॐ ह्रीं ॐ’ लिख कर पीठ पूजन करना चाहिए । फिर मण्डूक से ले कर परतत्त्व पर्यन्त तथा जया आदि पीठशक्तियो (द्र० १.५०-६०) का पूजन करना चाहिए ॥ ११३-११४ ॥
फिर ‘ॐ ह्रीं वागीशीवागी-श्वरयोर्योगपीठात्मने नमः’ इस मन्त्र से आसन देना चाहिए । फिर तार (ॐ), माया (हीम् ) अर्थात् ॐ ह्रीं इस मन्त्र से गन्धादि उपचारों द्वारा उनका पूजन करना चाहिए । यदि विष्णु देवता का होम करना हो तो
‘ॐ ह्रीं लक्ष्मी नारायणाभ्यां नमः’ इस मन्त्र द्वारा लक्ष्मीनारायण का पूजन करना
चाहिए || ११५-११६ ॥

१ ॐ ह्रीं ॐ ।
२ ॐ ह्रीं वागीशीवागीस्वरयोर्योगपीठात्मने नमः ।
३. ॐ ह्रीं लक्ष्मीनारायणाभ्यां नमः ।


अस्त्रेणादाय तत्पात्रं वर्मणोद्धाटयेत्तु तम् ।
अस्त्रमन्त्रेण नैर्ऋत्ये क्रव्यादांशं ततस्त्यजेत् ॥ ११८ ॥
मूलेन पुरतो धृत्वा संस्कारांश्च ततश्चरेत् ।
वीक्षणाद्यान् पुरा प्रोक्तानल्पं प्रोक्षणमाचरन् ॥ ११६ ॥
परमात्मानलेनाथ जाठरेणापि वह्निना।
स्मरन्नैक्यं वह्निबीजाच्चैतन्यं योजयेत्ततः ॥ १२०॥
तारेण चाभिमन्त्र्याग्निं सुधया धेनुमुद्रया।
अमृतीकृत्य संरक्षेदस्त्रं मन्त्रेण मन्त्रवित् ॥ १२१॥
मुद्रया त्ववगुङिठन्या कवचेनावगुङ्ठयेत्।
कुण्डोपरि ततो वह्निं भ्रामयेत् त्रिध्रुवं पठन् ॥ १२२ ॥

क्रव्यादांशं मांसाशिनो वह्नेर्यस्तत्र भागस्तमस्त्रेण त्यजेत् ॥ ११८ ॥ * ॥ ११९ ॥ वह्निबीजात् रमिति बीजात् ॥ १२० ॥ सुधया वबीजेन । धेनुमुद्रालक्षणं वक्ष्यते ॥ १२१ ॥ अवगुण्ठिन्या अपि वक्ष्यते । कवचेन हुंबीजेन । त्रिध्रुवं प्रणवम् ॥ १२२ ॥ * ॥ २३-१२४ ॥
विमर्श – १. गन्ध, २. पुष्प, ३. धूप, ४. दीप एवं ५. नैवेद्य इन पाँच उपचारों को गन्धादि उपचार कहा जाता है ॥ ११५-११६ ॥
अब अग्निस्थापन का प्रकार कहते हैं – सूर्यकान्तमणि द्वारा, अरणिमन्थन द्वारा अथवा श्रोत्रिय के घर ( अग्निशाला ) से अग्नि को किसी पात्र में रख कर और उसे दूसरे पात्र से ढक कर लाना चाहिए ॥ ११७ ॥
‘अस्त्राय फट्’ मन्त्र का उच्चारण कर अग्नि पात्र ग्रहण करे । ‘हुम्’ मन्त्र का उच्चारण कर उस पात्र को खोले । पुनः अस्त्र मन्त्र ( अस्त्राय फट् ) का उच्चारण कर उसका कुछ अंश मांसभोजी अग्नि के लिए नैर्ऋत्यकोण में फेंक देना चाहिए ॥ ११८ ॥
पुनः मूलमन्त्र का उच्चारण कर उस अग्निपात्र को अपने सामने रक्खे, तथा उसे स्वल्प रूप से सिञ्चित करके उसका ईक्षण आदि पूर्वोक्त चार संस्कार (द्र० १.११२) संपन्न करना चाहिए ॥ ११६ ॥
फिर परमात्मा रूप अनल (अग्निर्वै रुद्रः) तथा जाठराग्नि एवं संमुख रक्खी अग्नि में एकरूपता की भावना करते हुए ‘रम्’ बीज से उसमें चेतनता लानी चाहिए ॥ १२० ॥
फिर मन्त्रवेत्ता ब्राह्मण तार मन्त्र (ॐ) से अग्नि को अभिमन्त्रित कर सुधाबीज (वँ) से धेनु मुद्रा प्रदर्शित करते हुए उसका अमृतीकरण करे तथा अस्त्राय फट् मन्त्र
से उसे संरक्षित रखे ॥ १२१ ।।
तदनन्तर कवच (हुम् ) मन्त्र पढ़ते हुए अवगुण्ठन मुद्रा प्रदर्शित कर उसे अवगुण्ठित कर प्रणव का तीन बार उच्चारण करते हुए उस अग्नि को कुण्ड अथवा वेदी पर तीन बार घुमाना चाहिए ॥ १२२ ॥

शय्यागतामृतुस्नातां नीलेन्दीवरधारिणीम्।
देवेन भुज्यमानां तां स्मृत्वा तद्योनि मण्डले ॥ १२३ ॥
ईशरेतोधिया वह्निं स्थापयेदात्मसम्मुखम् ।
मूलं नवार्णं च पठञ्जानुस्पृष्टधरातलः ॥ १२४ ॥
वह्निनवार्णमन्त्रोद्धारः
१रेफार्घेशेन्दुसंयुक्तं गगनं वह्निचै ततः।
तन्यायहृदयान्तोऽयं नवार्णोग्निनिधापने ॥ १२५॥
विश्राण्याचमनं देवीदेवयोर्ज्वालयेद्वसुम्२।
चतुर्विंशतिवर्णेन मन्त्रेण श्रपणादिभिः३ ॥ १२६ ॥

नवार्णमुद्धरति । अर्घेशेन्दुः ऊः । गगनं हः । शेषं स्वरूपम् । हृदयान्तो नमोन्तः। हूं वह्निचैतन्याय नम इत्यग्निस्थापने नवाक्षरो मन्त्रः ॥ १२५ ॥ विश्राण्य दत्त्वा ॥ १२६ ॥

तत्पश्चात् घुटनों के बल पृथ्वी पर बैठ कर वक्ष्यमाण नवार्ण मन्त्र का उच्चारण कर शय्या पर स्थित ऋतुस्नाता, नीलकमलधारिणी अग्निदेव के द्वारा संभोग की जाती हुई अग्नि पत्नी स्वाहा का स्मरण कर उसके योनिमण्डल स्थान में शिव के वीर्य की भावना करते हुए उस अग्नि को अपने सम्मुख स्थापित करना चाहिए ॥ १२३-१२४ ॥
विमर्श – धेनुमुद्रा – अन्योन्याभिमुखौ श्लिष्टौ कनिष्ठानामिका पुनः ।
तथा तु तर्जनीमध्या धेनुमुद्रा प्रकीर्तिता ॥
दोनों हाथों की कनिष्ठा एवं अनामिका अगुलियों को उसी प्रकार तर्जनी और मध्यमा अङ्गुलियों को परस्पर मिला देने से ‘धेनुमुद्रा’ होती है ।
अवगुण्ठन मुद्रा – सव्यहस्तकृता मुष्टिः दीर्घाधोमुखतर्जनी ।
अवगुण्ठनमुद्रेयमभितो भ्रामिता भवेत् ॥
दाहिने हाथ की मुट्ठी बाँध कर तर्जनी एवं मध्यमा को अधोमुख चारों ओर
घुमाने से अवगुण्ठन मुद्रा होती है ॥ १२३-१२४ ॥
अग्निस्थापन मन्त्र – रेफ, अर्धेश = ऊ, इन्दु = अनुस्वार से युक्त गगन (ह) अर्थात् हूँ, तदनन्तर वह्नि ‘चै’, तदनन्तर ‘तन्याय’, तदनन्तर हृदय = ‘नमः’ का उच्चारण करने से नवार्ण मन्त्र होता है । यह मन्त्र अग्निस्थापन में प्रयुक्त होता है ॥ १२५ ॥
विमर्श – मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है – हूं वह्निचैतन्याय नमः ॥ १२५ ॥
तदनन्तर उक्त दोनों देव एवं देवियों को आचमन दे कर वक्ष्यमाण चौबीस अक्षरात्मक मन्त्र का जप करते हुये कण्डा, समिधा आदि से अग्नि को प्रज्वलित करना चाहिए ॥ १२६ ॥
१. हूं वह्निचैतन्याय नमः । २. अग्निम् ।
३. काण्डादिभिः ।

वह्निचतुर्विंशत्यक्षरमन्त्रोद्धारः
चित्पिङ्गलहनद्वन्द्वं दहयुग्मं पचद्वयम्।
सर्वज्ञाज्ञापय स्वाहा मन्त्रो वेदभुजाक्षरः ॥ १२७ ॥
प्रदर्श्य ज्वालिनीं मुद्रामुत्थाय विहिताञ्जलिः।
श्लोकरूपेण मन्त्रेण ह्युपतिष्ठेद्धुताशनम् ॥ १२८ ॥
श्लोकमन्त्राग्निमन्त्रोद्धारः
अग्निं प्रज्वलितं वन्दे जातवेदं हुताशनम् ।
सुवर्णवर्णममलं समिद्धं विश्वतोमुखम् ॥ १२९॥
अथाग्निमन्त्रं विन्यस्येत्तद्विधानमुदीर्यते।
वैश्वानरान्ते जातेति वेदान्ते स्यादिहावह ॥ १३० ॥

चतुर्विंशंति वर्णमुद्धरति चिदिति । चित्पिङ्गल हन हन दह दह पच पच सर्वज्ञाज्ञापय स्वाहा । वेद ४ भुजा२ अक्षरश्चतुर्विंशति वर्णः ॥ १२७ ॥
ज्वालिनीमुद्रालक्षणम् – मणिबन्धयुतौ कृत्वा प्रसृताङ्गुलिकौ करौ ।
कनिष्ठाङ्गुष्ठयुगले मिलित्वान्तः प्रसारिते ।
ज्वालिनीनाम मुद्रेयं वैश्वानरप्रियङ्करी ॥ इति ॥ १२८ ॥
श्लोकरूपं मन्त्रमाह ॥ १२६ ।। अग्निमन्त्रमाह – वैश्वानरजातवेद इहावह

अब चतुर्विंशत्यक्षर मन्त्र का स्वरूप कहते हैं –
सर्वप्रथम ‘चित्पिङ्गल’ शब्द, तदनन्तर दो बार ‘हन’ शब्द, तत्पश्चात् दो बार ‘दह’ शब्द, फिर दो बार ‘पच’ शब्द और अन्त में ‘सर्वज्ञाज्ञापय स्वाहा’ लगाने से चतुर्विंशति अक्षर का मन्त्र बन जाता है ॥ १२७ ॥
विमर्श
इस मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है – ‘चित्पिङ्गल हन हन दह दह पच पच सर्वज्ञाज्ञापय स्वाहा’ ॥ १२७ ॥
तदनन्तर आसन से उठकर हाथ जोड़कर ज्वालिनी मुद्रा प्रदर्शित कर आगे कहे जाने वाले श्लोक रूप मन्त्र से अग्नि का उपस्थापन करें ॥ १२८ ॥
विमर्श – दोनों हाथ के मणिबन्ध स्थान को एक में मिलाकर अगुलियों को दोनों हाथ की कनिष्ठा तथा अङ्गुष्ठों को परस्पर एक में मिलाने से ज्वालिनीमुद्रा हो जाती है ॥ १२८ ॥
अब अग्निं प्रज्वलितं … विश्वतोमुखम् आदि श्लोक रूप मन्त्र से अग्नि का
उपस्थापन कहते हैं । सुवर्ण वर्ण के समान अमल एवं देदीप्यमान, विश्वतोमुख,
जातवेद तथा हुताशन नाम वाले प्रज्वलित अग्नि की मैं वन्दना करता हूँ ॥ १२९ ॥
इसके अनन्तर अग्निमन्त्र का न्यास करना चाहिए । उसकी विधि कह रहे हैं – सर्वप्रथम वैश्वानर, इसके बाद जातवेद, फिर इहावह तत्पश्चात् लोहिताक्ष फिर

लोहिताक्षपदात् सर्वकर्माण्यन्ते तु साधय।
वह्निप्रियान्तो मन्त्रोऽयं षङ्विंशत्यक्षरान्वितः ।। १३१ ॥
ऋषिश्छन्दो देवतास्य भृगुर्गायत्रपावकाः ।
रंबीजं ठद्वयं शक्तिर्हवने विनियोजनम् ॥ १३२ ॥
लिङ्गे पायौ मूर्ध्नि वक्त्रे नसि नेत्रे खिलाङ्गके।
जिह्वाबीजोद्धारः
वह्नेर्जिह्वाःस्वबीजाढ्या न्यसेन्ङेन्तानमोन्विताः ॥ १३३ ॥
हिरण्या१ गगना रक्ता कृष्णासुप्रभयान्विता ।
बहुरूपातिरक्तति जिह्वा दमुनसो मताः ॥ १३४॥
दीपिकानलवायुस्थाः साद्या वर्णाविलोमतः ।
सेन्दवः सप्तजिह्वानां सप्तानां बीजतां२ गताः ॥ १३५ ॥

लोहिताक्ष सर्वकर्माणि साधय स्वाहेति ॥ १३०-१३१ ॥ ठद्वयं स्वाहा ॥ १३२ ॥ डेन्ताश्चतुर्थ्यन्ताः ॥ १३३ ॥ जिह्वाबीजान्युद्धरति – दीपिकेति । दीपिका उ । अनलो रः । वायुर्यः । एतेषु स्थिताः सकाराद्या विलोमवर्णाः सषशवलरयेति सेन्दवोऽनुस्वाराद्या इमे सप्त हिरण्यादिजिह्वानां बीजानीत्यर्थः । ततश्च स्य्रूं हिरण्यायै नमः । ष्य्रूं गगनायै नमः । श्य्रूं रक्तायै नमः । व्य्रूं कृष्णायै नमः । ल्य्रूं सुप्रभायै नमः । र्य्रं बहुरूपायै नमः । य्य्रूं अतिरक्तायै नमः ॥ १३४-१३५ ॥
सर्वकर्माणि तदनन्तर साधय और अन्त में स्वाहा लगाने से २६ अक्षरों का अग्निमन्त्र
बनता है ॥ १३०-१३१ ॥
विमर्श – इस मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है – वैश्वानरजातवेद इहावह लोहिताक्ष सर्वकर्माणि साधय स्वाहा || १३०-१३१ ।।
अब अग्निमन्त्र का विनियोग कहते हैं – इस मन्त्र के भृगु ऋषि हैं, गायत्री छन्द है तथा पावक इसके देवता हैं, रं बीज है और स्वाहा शक्ति है । इसका विनियोग हवन कार्य में किया जाता है ॥ १३२ ॥
अब सप्तजिह्वामन्त्र एवं उनका न्यास कहते हैं – लिङ्ग, गुदा, शिर, मुख, नासिका, आँख एवं सर्वाङ्ग में अपने अपने बीजमन्त्रों के साथ नमः लगाकर प्रत्येक अग्नि जिल्वा
नाम के आगे चतुर्थी एक वचन से न्यास करना चाहिए । हिरण्या, गगना, रक्ता, कृष्णा,
सुप्रभा, बहुरूपा एवं अति रक्ता – ये सात अग्नि जिवाओं के नाम हैं ॥ १३३-१३४ ॥
दीपिका (ऊ) अनल (र) वायु (य) इन तीनों को एक में मिलाकर अर्थात् ‘य्रू’ के आदि में सकरादि सात वर्णो को विलोम रूप से (स् ष् श् व् ल् र् य् ) एक एक में मिलाने से अग्निजिस्वा के बीज मन्त्र बन जाते हैं ॥ १३५ ॥
१. अग्नेः सप्तजियानामानि । २. स्य्रूँ, ष्य्रूँ, श्य्रूँ व्य्रूँ, ल्य्रूँ, र्य्रूँ, य्य्रूँ अग्नेर्जिह्वाबीजानि ।

गीर्वाणपितृगन्धर्वयक्षनागपिशाचकाः
राक्षसाश्चेति जिह्वानां देवतास्तत्स्थले न्यसेत् ॥ १३६ ॥
न्यासेर्चने २ व्युत्क्रमः स्याद् बहुरूपाति रक्तयोः ।
नेत्रेतिरिक्ता न्यस्तव्या सर्वाङ्गेबहुरूपिका ॥ १३७॥
सहस्रार्चिषे हृदयं स्वस्तिपूर्णाय मस्तकम् ।
उत्तिष्ठ पुरुषायेति शिखामन्त्रोऽयमीरितः ॥ १३८ ॥
गीर्वाणादयो जिह्वाधिदेवा जिह्वास्थानेषु न्यस्याः । सुरेभ्यो नमः लिङ्गे इत्यादिप्रयोगः ॥ १३६ ॥ * ॥ ३७॥ मस्तकं शिरो मन्त्रः ॥ १३८ ॥ * ॥ ३९ -१४०॥

विमर्श – जैसे स्य्रू, ष्य्रू, श्य्रू, व्य्रू, ल्य्रू, र्य्रू, य्य्रू ये सप्त जिवाओं के क्रमशः बीज मन्त्र हैं ।
प्रयोग विधि
ॐ स्य्रूँ हिरण्यायै नमः लिङ्गे, ॐ ष्य्रूं गगनायै नमः पायौ,
ॐ श्य्रूँ रक्तायै नमः शिरसि, ॐ व्य्रूं कृष्णायै नमः वक्त्रे,
ॐ ल्य्रूँ सुप्रभायै नमः नासिकायाम्, ॐ र्य्रूं अति रक्तायै नमः नेत्रे,
ॐ य्य्रूँ बहुरूपायै नमः सर्वाङ्गे ।
टिप्पणी – इस न्यास के क्रम में बहुरूपा एवं अतिरिक्ता में व्युत्क्रम हुआ है, जो वक्ष्यमाण १३७ श्लोक के अनुरूप है । वहाँ नेत्र में अति रक्ता का तथा सर्वाङ्ग में
बहुरूपा का न्यास कहा गया है ॥ १३५ ॥
अब उपर्युक्त सात जिस्वाओं के देवाताओं द्वारा न्यास कहते हैं – सुर, पितर, गन्धर्व, यक्ष, नाग, पिशाच एवं राक्षस इन जिवाओं के अधिदेवता कहे गये हैं। उनका भी क्रमशः उक्त अङ्गों में न्यास करना चाहिए । पूजा काल में बहुरूपा एवं अति रक्ता का जो क्रम बतलाया गया है न्यास में वह व्युत्क्रम हो जाता है । इसीलिए नेत्र में प्रथम अति रक्ता का न्यास, तदनन्तर सर्वाङ्ग में बहुरूपा का न्यास प्रदर्शित
किया गया है (द्र १.१३४ ) ॥ १३६-१३७ ॥
विमर्श – प्रयोग विधि – ॐ सुरेभ्यो नमः लिङ्गे, ॐ पितृभ्यो नमः पायौ,
ॐ गन्धर्वेभ्यो नमः, मूर्ध्नि, ॐ यक्षेभ्यो नमः मुखे,
ॐ नागेभ्यो नमः नासिकायाम्, ॐ पिशाचेभ्यो नमः, नेत्रे,
ॐ राक्षसेभ्यो नमः, सर्वाङ्गे ॥ १३६-१३७ ॥
अब षडङ्गन्यास कहते हैं
ॐ सहस्रार्चिर्षे हृदयाय नमः, ॐ स्वस्तिपूर्णाय शिरसे स्वाहा,
ॐ उत्तिष्ठपुरुषाय शिखायै वषट्, ॐ धूमव्यापिने कवचाय हुम्,

१. जिह्वाधिदेवतानामानि ।
२. प्रयोगस्तु – स्य्रूँ, ष्य्रूँ, श्य्रूँ व्य्रूँ, ल्य्रूँ, र्य्रूँ, य्य्रूँ हिरण्यायै नमो लिङ्गे. ष्य्रूँ गगनायै नमः पायौ इत्यादि ।

धूमान्ते१ व्यापिने वर्म सप्तजिह्वाय नेत्रकम् ।
अस्त्रं धनुर्धरायेति षडङ्गानि समाचरेत् ॥ १३६ ॥
मूनि वामेंसके पार्वे कटौ लिङ्गे कटौ पुनः ।
दक्षे पार्श्वेंसके न्यस्येन्मूर्तीरष्टौ विभावसोः ॥ १४० ॥
ताराग्नये पदाद्यास्ताश्चतुर्थीनमसान्वितः ।
जातवेदाः सप्तजिह्वो हव्यवाहन इत्यपि ॥ १४१॥
अश्वोदरजसंज्ञोन्यस्तथा वैश्वानराह्वयः।
कौमारतेजाः स्याद्विश्वमुखो देवमुखस्तथा ॥ १४२॥
ततो न्यसेन्निजे देहे पीठं हाटकरेतसः ।
वह्निमण्डलपर्यन्तं मण्डूकादि यथोदितम् ॥ १४३॥
पीता श्वेतारुणा कृष्णा धूम्रा तीव्रा स्फुलिङ्गिनी।
रुचिरा ज्वालिनी चेति कृशानोः पीठशक्तयः ॥ १४४ ॥

तारेति । प्रणवाग्नये पदपूर्वा । डे नमोन्ताः । ॐ अग्नये जातवेदसे नमो मूर्ध्नीत्यादि ॥ १४१–१४२ ॥ हाटकरेतसो वह्नेः । मण्डलपर्यन्तमेव पीठदेवताः पूज्याः। ततः पीताद्याः पीठशक्तयः ॥ १४३-१४४ ॥

ॐ सप्तजिह्वाय नेत्रत्रयाय वौषट्, ॐ धनुर्धराय अस्त्राय फट्
इस प्रकार षडङ्गन्यास करना चाहिए ॥ १३८-१३६ ॥
शिर, वामस्कन्ध, वाम पार्श्व, वाम कटि, लिङ्ग पुनः दक्षिण कटि, दक्षिणपार्श्व – दक्षिण स्कन्ध इन अङ्गों में अग्नि की आठ मूर्तियों से न्यास करना चाहिए ॥ १४०॥
प्रथम प्रणव (ॐ), इसके अनन्तर ‘अग्नये’, इसके बाद प्रत्येक मूर्ति नाम में चतुर्थी, तदनन्तर ‘नमः’ पद से उक्त स्थानों (द्र० १. १४०) में न्यास करना चाहिए। १. जातवेदाः, २. सप्तजिह्व, ३. हव्यवाहन, ४. अश्वोदरज, ५. वैश्वानर, ६. कौमार- तेजस्,
७. विश्वमुख तथा ८. देवमुख – ये अग्नि की आठ मूर्तियों के नाम हैं ॥ १४१-१४२ ॥
विमर्श – प्रयोगविधि – यथा ॐ अग्नये जातवेदसे नमः मूर्ध्नि
ॐ अग्नये सप्तजिह्वाय नमः वामांसे, ॐ अग्नये हव्यवाहनाय नमः वामपार्श्वे,
ॐ अग्नये अश्वोदरजाय नमः वामकटौ, ॐ अग्नये वैश्वानराय नमः लिङ्गे,
ॐ अग्नये कौमारतेजसे नमः दक्षकटौ, ॐ अग्नये विश्वमुखाय नमः दक्षेपार्श्वे
ॐ अग्नये देवमुखाय नमः दक्षांसे ॥ १४१-१४२ ॥
पीठ देवता एवं शक्तियों का न्यास – इसके बाद अपने शरीर में मण्डूक से लेकर अग्निमण्डल पर्यन्त अग्निपीठ के देवताओं को (द्र० १.५०-५६) न्यास करना

१. धूमव्यापिने कवचाय हुम् ।
२. अग्नये जातवेदसे मूर्ध्नि इत्यादि ।

बीजं वह्न्यासनायेति हृदन्तः पीठमन्त्रकः।
एवं विन्यस्य पीठान्तं पावकं चिन्तयेत्तनौ ॥ १४५ ॥
अग्निध्यानम्
त्रिनेत्रमारक्ततनुं सुशुक्ल –
वस्त्रं सुवर्णस्रजमग्निमीडे।
वराभयस्वस्तिकशक्तिहस्तं
पद्मस्थमाकल्पसमूहयुक्तम् ॥ १४६ ॥
अग्न्यर्चनादिवर्णनम्
एवं ध्यात्वार्चनं कुर्यान्मानसं विधिवद्वसोः ।
परिषिञ्चेत्ततस्तोयैः कुण्डं स्थण्डिलमेव वा ॥ १४७ ॥
दर्भैः परिस्तरेदग्निं प्रागग्रैरुदगग्रकैः ।
प्रत्यग्दक्षिणसौम्यासु न्यसेत्त्रीन्परिधीन्क्रमात् ॥ १४८ ॥
पालाशान्बिल्वजांस्तेषु ब्रह्माविष्णुशिवान्यजेत्।
वह्नौ तत्पीठमभ्यर्च्यावाहयेत्स्वहृदोऽनलम् ॥ १४६ ॥

बीजमिति । रं वह्न्यासनाय नमः इति पीठमन्त्रः ॥ १४५ ॥ ध्यानमाह – त्रिनेत्रमिति । वरस्वस्तिका दक्षयोः । अभीतिशक्ती वामयोः । आकल्पा आभरणानि तत्संघयुतम् ॥ १४६ ॥ * ॥ १४७-१५३

चाहिए । पीता, श्वेता, अरुणा, कृष्णा, धूम्रा, तीव्रा, स्फुलिङ्गनी, रुचिरा एवं ज्वालिनी ये अग्निपीठ की शक्तिया हैं ॥ १४३-१४४ ॥
‘ॐ रं वह्न्यासनाय नमः’ यह पीठ का मन्त्र है इस प्रकार पीठ पर्यन्त समस्त
न्यास कर अपने शरीर में अग्नि का ध्यान करना चाहिए ॥ १४५ ॥
अग्नि का ध्यान – तीन नेत्रों वाले, रक्तवर्ण शरीर वाले, शुभ्र वस्त्र से युक्त, सुवर्ण माला धारण किए हुये, दाहिने हाथों में वरदमुद्रा एवं स्वस्तिक, तथा बायें हाथों में अभयमुद्रा एवं शक्ति धारण किए हुये, आभूषणों से सुशोभित कमलासन पर बैठे हुये अग्निदेव का मैं ध्यान करता हूँ ॥ १४६ ॥
इस-प्रकार अग्निदेव का ध्यान कर विधिवत् सर्वोपचारों से मानस पूजन करना चाहिए । फिर जल से कुण्ड अथवा स्थण्डिल का परिषिञ्चन करना चाहिए ॥ १४७॥
तदनन्तर पूर्व एवं उत्तराग्रभाग वाले कुशाओं से उसका पूर्व दिशा के क्रम से परिस्तरण करना चाहिए । पुनः पलाश एवं विल्ववृक्ष की शाखाओं से पश्चिम, दक्षिण एवं उत्तर में क्रमशः तीन परिधि बनाकर उस पर ब्रह्मा, विष्णु एवं शिव का पूजन करना चाहिए । अग्नि में उनके पीठस्थ देवताओं का पूजन कर अपने हृदय में अग्निदेव का आवाहन करना चाहिए ॥ १४८-१४६ ॥

मन्त्रमहोदधिः
गन्धादिभिः समभ्यर्च्य पूजयेत् पावकं व्रती।
षट्सु कोणेषु मध्ये च जिह्वास्तदेवता यजेत् ॥ १५० ॥
ईशानादिषु वायवन्तकोणेषु षट् समर्चयेत् ।
हिरण्याद्यतिरक्तान्ता मध्ये तु बहुरूपिणीम् ॥ १५१॥
केसरेष्वङ्गपूजास्यादलेष्वष्टसु मूर्तयः ।
मातरोऽष्टौ दलान्तेषु भैरवाः स्युस्तदग्रतः ॥ १५२॥
धरापुरे तु शक्राद्या वज्रायायुधसंयुताः।
एवमावरणैर्युक्तं सप्तभिः पावकं यजेत् ॥ १५३ ॥
अष्टभैरवनामकथनम्
असिताङ्गो रुरुश्चण्ड: क्रोध उन्मत्तसंज्ञकः।
कपाली भीषणश्चापि संहारश्चाष्टभैरवः ॥ १५४ ॥
वामे कुशानथास्तीर्य तत्र वस्तूनि निःक्षिपेत् ।
प्रणीताप्रोक्षणीपात्रे आज्यस्थालीं स्रुवं स्रुचम् ॥ १५५ ।।
अधोमुखानि चैतानि होमद्रव्यं घृतं कुशान् ।
समिधः पञ्चपालाशीरन्यदप्युपयोगि यत् ॥ १५६॥

भैरवानाह – असिताङ्ग इति ॥ १५४ ॥ * ॥ १५५-१५७ ॥

फिर व्रती पुरश्चरणकर्ता गन्धादि पूजनोपचारों से अग्निदेव का पूजन करें । षट्कोण में एवं मध्य में अग्नि की सप्तजिस्वा (द्र० १.१३४ ) का पूजन करना चाहिए । उसकी विधि इस प्रकार है – ईशान से लेकर ऊर्ध्वाधः वायव्य पर्यन्त षट्कोणों में हिरण्या से लेकर अति रक्ता तक ६ अग्निजिह्वाओं का तथा मध्य में बहुरूपिणी नामक अग्नि जिस्वा का पूजन करना चाहिए ॥ १५०-१५१ ॥
केसरों में अङ्गपूजा, अष्टदलों में अष्टमूर्तियों की पूजा (द्र० १. १४१ – १४२) तथा दलों के अन्त में अष्टमातृकाओं की पूजा (द्र० ५. ३८-४०) और दलान्त के आगे अष्ट भैरवों की पूजा करनी चाहिए ॥ १५२ ॥
भूपुर में इन्द्रादि देवों की तथा उनके वज्रादि आयुधों की पूजा करनी चाहिए । इस प्रकार सप्तावरण के देवताओं के साथ-साथ अग्निदेव का यजन करना चाहिए ॥ १५३॥
१. असिताङ्ग, २. रुद्र, ३. चण्ड, ४. क्रोध, ५. उन्मत्त, ६. कपाली, ७. भीषण और ८. संहार – ये अष्ट भैरवों के नाम हैं ॥ १५४ ॥
अब पात्रासादन विधि कहते हैं – अग्नि के वाम भाग में कुशाओं को फैला कर उस पर प्रणीता एवं प्रोक्षणीपात्र, आज्यपात्र, स्रुवा एवं सुची आदि यज्ञ पात्र अधोमुख स्थापित करना चाहिए । उसी के साथ होमार्थ द्रव्य घृत, कुशा, पलाश की पञ्च समिधायें एवं अन्य उपयोगी वस्तुयें भी रखनी चाहिए ॥ १५५-१५६ ॥

प्रथमः तरङ्गः
कृत्वा पवित्रे मूलेन प्रोक्षेत्तानि शुभाम्भसा ।
उत्तानानि विधायाथ प्रणीतां पूरयेज्जलैः ॥ १५७॥
तीर्थमन्त्रेण तीर्थानि सृण्या तत्राह्वयेत् सुधीः ।
पवित्रे ह्यक्षतांस्तत्र निःक्षिप्योत्पवनं चरेत् ॥ १५८॥
अथोदीच्यां निधायैतां प्रोक्षण्यां तज्जलं क्षिपेत् ।
हवनीयं द्रव्यजातमुक्षेत्तोयैः पवित्रगैः। ॥१५९॥
मूलेन मूलगायत्र्या यद्वा हृदयमन्त्रतः।
दक्षिणे पीठमासाद्य तत्र ब्रह्माणमाह्वयेत् ॥ १६० ॥
अणिमाद्याः सिद्धयोष्टौ ब्रह्मणः पीठदेवताः ।
ब्रह्ममन्त्रोद्धारः
तारहृत्पूर्वको डेन्तो ब्रह्मा मन्त्रोऽस्य१ पूजने ॥ १६१॥

तीर्थमन्त्रेण – गङ्गे च यमुने चैव गोदावरि सरस्वति ।
नर्मदे सिन्धुकावेरि जलेऽस्मिन् सन्निधिं कुरु ॥
इत्यनेन । सृण्या अकुशमुद्रया –
ऋज्वीं मध्यमिकां कृत्वा तर्जनीमध्यपर्वणि ।
संयोज्याकुञ्चयेत् किञ्चिन्मुद्रैषांकुशसंज्ञिका ॥
इति लक्षणम् ॥ १५८-१६० ॥ अणिमाद्या अष्टमे वक्ष्यन्ते । ब्रह्ममन्त्र- मुद्धरति तारेति । ॐ नमो ब्रह्मणे इति ॥ १६१॥

तदनन्तर पवित्री का निर्माण कर मूलमन्त्र द्वारा पवित्र जल से उन वस्तुओं का प्रोक्षण करना चाहिए । तदनन्तर सभी पात्रों को सीधे रख कर प्रणीता पात्र में जल भरना चाहिए । फिर तीर्थ मन्त्र –
गङ्गे च यमुने चैव गोदावरि सरस्वति ।
नर्मदे सिन्धु कावेरि जलेऽस्मिन् सन्निधिं कुरु ॥
इस मन्त्र को पढ़ते हुए अंकुश मुद्रा द्वारा उस जल में विद्वान् साधक को तीर्थों का आवाहन करना चाहिए । दो अक्षत (सम्पूर्ण रूप वाले) कुशाओं को उसमें छोड़कर जल का उत्पवन करना चाहिए । तदनन्तर प्रणीतापात्र को अग्नि के उत्तर भाग में
रख कर उसका जल प्रोक्षणी पात्र में डालना चाहिए । फिर उस प्रोक्षणी के पवित्र जल
से समस्त हवनीय पदार्थों का प्रोक्षण करना चाहिए ॥ १५७-१५६ ॥
अब ब्रह्मदेव के आवाहन एवं पूजन की विधि कहते हैं – अग्नि के दक्षिण में पीठ निर्माण कर उस पर मूलमन्त्र से, गायत्रीमन्त्र से अथवा हृदय मन्त्र ( ॐ नमः) से उस पर ब्रह्मदेव का आवाहन करना चाहिए ॥ १६० ॥
१. ॐ नमो ब्रह्मणे ।
म३

मन्त्रमहोदधिः

स्रुक्स्रुवसंस्कारः
हस्ताभ्यां स्रुक्स्रुवौ धृत्वा तापयेत्त्रिरधोमुखौ।
वामहस्तेन तौ धृत्वा दर्भैर्दक्षेण मार्जयेत् ॥ १६२ ॥
संप्रोक्ष्य प्रोक्षणीतोयैः प्रतर्प्यै पूर्ववत् पुनः।
न्यस्याग्नौ मार्जनान्दर्भांस्तयोः शक्तित्रयं न्यसेत् ॥ १६३ ॥
शक्तित्रयम्
इच्छा ज्ञान क्रिया संज्ञा चतुर्थीनमसान्विता।
दीर्घत्रयेन्दुयुग्व्योमपूर्वकं स्थानकत्रये ॥१६४॥
हृदास्रचिन्यसेच्छक्ति१ स्रुवे शम्भुं ततस्तु तौ।
सूत्रत्रयेण संवेष्ट्य सम्पूज्य कुसुमादिभिः ॥ १६५ ॥

स्रुक्स्रुवसंस्कारमाह हस्ताभ्यामिति ॥ १६२-१६३ ॥ शक्तित्रयमाह – इच्छेति । दीर्घत्रयम् – आ ई ऊ । व्योम हः । तत्पूर्वकां हां इच्छाशक्त्यै नमो मूले । हीं ज्ञानशक्त्यै नमः मध्ये । हूं क्रियाशक्त्यै नमः अन्ते ॥ १६४–१६६ ॥

अणिमादि आठ सिद्धियाँ ब्रह्मपीठ की देवता हैं । तार (ॐ) और हृद् ( नमः ), तदनन्तर ब्रह्मपद में चतुर्थी लगाकर ‘ॐ नमो ब्रह्मणे’ इस मन्त्र से उनकी पूजा करनी चाहिए ॥ १६१ ॥
विमर्श – प्रयोग विधि – अणिमायै नमः इत्यादि सिद्धियों के नाम मन्त्र से आठों सिद्धियों का आवाहन पूजन कर पीठ निर्माण करें । फिर ‘ॐ नमो ब्रह्मणे’ इस मन्त्र से उनकी पूजा करे ॥ १६०-१६१ ॥

स्रुव एवं स्रुचि के संस्कार की विधि कहते हैं – दोनों हाथों में स्रुवा स्रुचि लेकर अधोमुख कर तीन बार उन्हें अग्नि पर तपाना चाहिए । फिर उन दोनों को बायें हाथ में रखकर दाहिने हाथ से कुशा लेकर उनका मार्जन करना चाहिए । तदनन्तर प्रणीता के जल से सिञ्चन कर पुनः उन्हें पूर्ववत् तीन बार तपाकर, अग्नि के दाहिनी ओर स्थापित करना चाहिए । मार्जन कुशाओं को अग्नि में डाल देना चाहिए । तदनन्तर उन पर तीन-तीन शक्तियों का न्यास करे ॥ १६२-१६३ ॥
इच्छा, ज्ञान एवं क्रिया रूपा शक्तियों के आगे चतुर्थ्यन्त विभक्ति लगाकर उसमें नमः जोड़े । आदि में क्रमशः आ ई ऊ के सहित सानुस्वार आकाश (ह) लगा कर शक्तियों से स्रुव एवं स्रुचि के मूल, मध्य एवं अन्त में इस प्रकार न्यास करे ॥ १६४ ॥
विमर्श – तद् यथा – १. ॐ हां इच्छात्मने नमः स्रुवमूले न्यसामि, २. ॐ हीं
ज्ञानात्मने नमः स्रुवमध्ये न्यसामि, ३. ॐ हूं क्रियात्मने नमः स्रुवाग्रे न्यसामि । इसी
प्रकार स्रुचि में भी उपर्युक्त तीनों शक्तियों द्वारा न्यास करना चाहिए ॥ १६४ ॥
१. नमः शक्त्यै, नमः शम्भवे ।

प्रथमः तरङ्गः
कुशोपरि न्यसेद् दक्षे तयोः संस्कार ईरितः ।
अस्त्रोक्षितायामाज्यस्य स्थाल्यामाज्यं विनिःक्षिपेत् ॥ १६६ ॥
वीक्षणादिकसंस्कारसंस्कृतं मूलमन्त्रतः।
गोमुद्रयामृतीकृत्य षट् संस्कारांस्ततश्चरेत् ॥ १६७ ॥
कुण्डोद्धृते वायुकोणे स्थितेङ्गारे विनिःक्षिपेत्।
हृदेति तापनं प्रोक्तं दर्भयुग्मं प्रदीपितम् ॥ १६८॥
आज्ये क्षिप्त्वा हृदावह्नौ पवित्रीकरणं क्षिपेत् ॥ १६६॥
आज्यं नीराजयेद् दीप्तदर्भयुग्मेन वर्मणा।
अभिद्योतनमुक्त तद्दीप्तं दर्भत्रयं घृते ॥ १७० ॥
दर्शयेदस्त्रेणोदयोते गृहीत्वा घृतपात्रकम्।
संयोज्याग्नौ तदङ्गारान् सलिलं संस्पृशेत् सुधीः ॥ १७१॥

गोमुद्रा धेनुमुद्रा ॥ १६७ ॥ * ॥ १६८-१७३ ॥

पुनः सुचि के हृदय में शक्ति तथा स्रुव में शिव का न्यास कर तीन रक्षा सूत्रों से उन्हें बाँधकर पुष्पादि से पूजाकर उन्हें कुशाओं पर अग्नि के दाहिनी ओर स्थापित करना चाहिए ॥ १६५ ॥
विमर्श – न्यासविधि – स्रुचि हृदये शक्तिं न्यसामि, स्रुवोपरि शम्भुं न्यसामि ।
यहा तक स्रुवा तथा स्रुचि का संस्कार कहा गया है ॥ १६६ ॥
अब आज्य एवं आज्यस्थाली के संस्कार की विधि कहते हैं –
‘अस्त्राय फट्’ इस मन्त्र से प्रोक्षित आज्यस्थाली में आज्य को उड़ेलना चाहिए। फिर ईक्षण, प्रोक्षण, ताडन एवं सेचन आदि चार संस्कार से सुसंस्कृत कर धेनुमुद्रा प्रदर्शित करते हुये मूलमन्त्र से उसका अमृतीकरण करे । तदनन्तर वक्ष्यमाण छः संस्कार करना चाहिए ॥ १६६-१६७ ॥
विमर्श  – १. अग्नि संस्थापन, २. तापन, ३. अभिद्योतन, ४. सेचन, ५. उत्पवन तथा ६. संप्लवन – ये छः संस्कार आज्य स्थाली के होते हैं जिसका क्रमशः वर्णन आगे ( द्र० १. १६८-१७३ ) ‘करेगें ॥ १६६-१६७ ॥
कुण्ड से निकाली गई अग्नि पर उस आज्य युक्त स्थाली को स्थापित करे – इसे अग्नि संस्थापन कहते हैं । फिर ‘ॐ नमः’ मन्त्र से उसे तपावे इसे तापन कहते हैं । फिर दो कुशाओं को जला कर उसे घी में डाल देवें और तदनन्तर ‘ॐ नमः’ मन्त्र से अग्नि में उन दोनों कुशाओं को डाल देना चाहिए ॥ १६८-१६६ ॥
फिर जलती हुई उन कुशाओं को ‘हुम्’ मन्त्र पढ़ कर घी के चारों ओर घुमा देना चाहिए – इसे अभिद्योतन कहते हैं । पुनः घी में तीन कुशा डुबोकर ‘अस्त्राय फट्’ इस
मन्त्र से जलाकर आज्यस्थाली में डाल देनी चाहिए । पुनः अङ्गार को उसी कुण्ड में डाल देना चाहिए । तदनन्तर साधक को जल का स्पर्श करना चाहिए ॥ १७०-१७१ ॥

मन्त्रमहोदधिः
अगुष्ठानामिकाभ्यां तु दर्भावादाय निःक्षिपेत् ।
त्रिरग्निसंमुखेत्वाज्यमस्त्रेणोत्पवनं त्विदम् ॥ १७२ ॥
हृदात्मसम्मुखं तद्वदाज्यक्षेपस्तु संप्लवः।
नीराजनादिसंस्कारेष्वग्नौ दर्भान् विनिःक्षिपेत् ॥ १७३ ॥
दर्भद्वयं ग्रन्थियुतं घृतमध्ये विनिःक्षिपेत्।
वामदक्षिणयोः पक्षौ स्मृत्वा नाडीत्रयं स्मरेत्।
दक्षिणाद्वामतो मध्याद्धृदादाय घृतं सुधीः ॥ १७४ ॥
अग्नयेग्निप्रियासोमायस्वाहेत्यग्निनेत्रयोः ।
जुहुयादग्नीषोमाभ्यां स्वाहेत्यक्ष्णितृतीयके ॥ १७५ ॥
पातयेदाहुतेः शेषमाहुतिग्रहणस्थले।
भूयो हृदादक्षभागादादायाज्यं मुखे यजेत्॥ १७६॥
अग्नये स्विष्टकृते तन्नेत्रास्योद्घाटनं मतम्।
नरसिंहं विना विष्णुं मन्त्रनेत्रद्वयं यजेत् ॥ १७७॥
नरसिंहान्य देवेषु वह्नेर्नेत्रत्रयं स्मृतम्।
१महाव्याहृतिभिर्व्यस्तसमस्ताभिश्चतुष्टयम् ॥ १७८॥

नाडीत्रयमिति । इडापिङ्गला सुषुम्णाख्या । तृतीया मध्ये चिन्त्या । हृदा नम इति मन्त्रेण ॥ १७४ ॥ अग्नये स्वाहेति दक्षनेत्रे । सोमाय स्वाहेति वामे तदाहुतिचतुष्टयेनाग्नेर्नेत्रमुखप्रकाशो भवतीत्यर्थः ॥ १७५ ॥ * ॥ ७६-१७९ ॥

पुनः अनामिका और अंगुष्ठ इन दो अंगुलियों से दो कुशा लेकर ‘अस्त्राय फट्’ इस मन्त्र से घी को ३ बार ऊपर की ओर उछालना चाहिए इसे उत्पवन कहते हैं ॥ १७२ ॥
‘ॐ नमः’ इस मन्त्र से उस आज्य को तीन बार अपने सम्मुख उछालने का नाम संप्लवन है । नीराजनादि संस्कारों में अग्नि में दर्भ को डाल देना चाहिए ॥ १७३ ॥
ग्रन्थि युक्त दो कुशाओं को घी में डाल देना चाहिए । फिर वाम एवं दक्षिण दोनों प्रकार के स्वरों का ध्यान कर ईडा, पिङ्गला तथा सुषुम्ना इन तीनों नाड़ियों का ध्यान करे । साधक दक्षिण, वाम एवं मध्य भाग में ‘ॐ नमः’ मन्त्र से घी लेकर ‘ॐ अग्नये स्वाहा’ ‘ॐ सोमाय स्वाहा’ इन दो मन्त्रों से अग्नि के दोनों नेत्रों में तथा ‘ॐ अग्नीषोमाभ्यां स्वाहा’ इस मन्त्र से उनके तृतीय नेत्र में आहुति देवे ॥ १७४-१७५ ॥
आहुति से शेष भाग को प्रणीता में डाल देना चाहिए, फिर ‘ॐ नमः’ मन्त्र से दाहिनी ओर से घी लेकर ‘ॐ अग्नये स्विष्टकृते स्वाहा’ मन्त्र से एक आहुति अग्निदेव के मुख. में देवे । ऐसा करने से उनके नेत्र का उद्घाटन हो जाता है ॥ १७६-१७७ ॥
नृसिंह को छोड़कर विष्णु के मन्त्रों से दोनों नेत्रों में दो आहुति देनी चाहिए

१. भूः स्वाहा भुवः स्वाहा स्वः स्वाहा भूर्भुवः स्वः स्वाहा ।

आहुतीनां त्रयं वह्निमन्त्रेणैव ततश्चरेत्१ ।
घृताहुतिभिरष्टाभिरेकैकां संस्कृतिं चरेत् ॥ १७९ ॥
अग्निषट्संस्कारकरणम्
ओमस्याग्नेरमुं संस्कारं करोम्यग्निवल्लभा ।
इत्थं मनुं जपन् गर्भाधानं पुंसवनं ततः ॥ १८० ॥
सीमन्तोन्नयनं जातकर्म कृत्वा ततश्चरेत्।
वह्नौ पञ्चसमिद्धोमान्नालापनयनं वसोः ॥ १८१॥
कुर्याद् देवाभिधानेन पूर्ववन्नामशुष्मणः ।
नामानन्तरमेतस्य पितरौ स्वेर्पयेद्धृदि ॥ १८२॥
अन्नप्राशं तथा चौलोपनयौ दारयोजनम् ।
संस्काराः स्युर्विवाहान्तामृत्यन्ता क्रूरकर्मणि ॥ १८३ ॥

ॐ अस्याग्नेर्गर्भाधानसंस्कारं करोमि स्वाहेत्यादि ॥ १८० ॥ पञ्चसमिधां होमाद्वसोरग्नेः नालापनयनाख्यः संस्कारः॥ १८१ ॥ देवाभिधानेन देवनाम्ना शुष्मणोग्नेर्नाम पूर्ववत् । घृताहुत्यष्टकेन कुर्यात्-रामाग्निकृष्णाग्निरित्यादि । एतस्याग्नेः पितरौ वागीशी वागीशौ कुण्डात् स्वहृदि न्यसेत् ॥ १८२ ॥ उपनयमुपवीतम् । दारयोजनं विवाहः || १८३ ॥ * ॥ १८४–१८५ ॥

तथा नृसिंह एवं अन्य देवताओं के मन्त्र के दशांश हवन में अग्नि के तीनों नेत्रों में आहुतियाँ देनी चाहिए ॥ १७७-१७८ ॥
महाव्याहृतियों से पृथक् पृथक् ( यथा ॐ भूः स्वाहा, ॐ भुवः स्वाहा, ॐ स्वाहा तदनन्तर ॐ भूर्भुवः स्वः स्वाहा ) ये चार आहुतियाँ देनी चाहिए । फिर अग्निमन्त्र (ॐ वैश्वानर जातवेद इहावह लोहिताक्ष सर्वकर्माणि साधय स्वाहा ) से तीन आहुति प्रदान करे । फिर घी की आठ आहुतियों से क्रमशः एक-एक आहुति से अग्नि का एक-एक संस्कार करना चाहिए || १७८-१७९ ॥
अब अग्नि के छह संस्कार कहते हैं – सर्वप्रथम ‘ॐ अस्याग्नेः गर्भाधानं संस्कारं करोमि स्वाहा’ इस प्रकार मन्त्र से १. गर्भाधान संस्कार करे । इसी प्रकार २. पुंसवन, ३. सीमान्तोन्नयन, ४. जातकर्म तथा ५. नालच्छेदन में क्रमशः उक्त अग्निमन्त्र पढ़कर पाँच
पलाश की समिधाओं की एक-एक के क्रम से अग्नि में आहुति देवें ॥ १८०-१८१ ॥
तदनन्तर अग्निदेवता का ६. नामकरण इस प्रकार करें । यदि गणेश मन्त्र की आहुति देनी हो तो गणेशाग्नि, राम और कृष्ण की आहुति देनी हो तो रामाग्नि एवं ‘कृष्णाग्नि’ ऐसा नामकरण करें । इस प्रकार अग्नि के नामकरण के पश्चात् इनके माता पिता वागीशी एवं वागीश को अपने हृदय में स्थापित करे ॥ १८२ ॥
१. वैश्वानरजातवेद इहावह लोहिताक्ष सर्वकर्माणि साधय स्वाहा ।

मन्त्रमहोदधिः
एकैकामाहुतिं कुर्याद् वह्नेर्जिह्वाङ्गमूर्तिभिः१ ।
इन्द्रादिभिश्च वज्राद्यैर्द्विठान्तैर्जुहुयात्ततः ॥ १८४ ॥
स्रुवेणाज्यं चतुर्वारं निधाय स्रुचितां सुधीः ।
अपिधाय स्रुवेणैतौ गृह्णीयात् करयुग्मतः ॥ १८५॥
तिष्ठन्मूलं तयोर्नाभौ कृत्वाग्रे कुसुमं क्षिपेत् ।
वामस्तनान्तं तन्मूलं कृत्वाग्निमनुना सुधीः ॥ १८६ ॥
जुहुयाद्वौषडन्तेन संपत्त्यर्थमतन्द्रितः ।
महागणेशमन्त्रेण व्यस्तेन दशधा ततः ॥ १८७॥
जुहुयाच्च समस्तेन चतुर्वारं घृताहुतीः ।
पूर्वपूर्वयुतं बीजषट्कं बाणाश्च सायकाः ॥ १८८॥
मुनयो मार्गणाश्चेति विभागस्तन्मनोः स्मृतः ।
तारो लक्ष्मीर्गिरिसुता कामो भूर्गणनायकः ॥ १८६ ॥

कुसुमं पुष्पम् ॥ १८६॥ दशधा व्यस्तेन विभक्तेन ॥ १८७॥ तमेव विभागमाह – पूर्वेति । बीजषट्कम् । बाणाः पञ्चवर्गाः । सायकाः पञ्चैव । मुनयः सप्त ।

तदनन्तर अन्नप्राशन, चौल, उपनयन एवं विवाह संस्कार भी उक्त प्रकार के संकल्प से एक-एक आहुति देते हुये सम्पन्न करना चाहिए । शुभ कार्यों में विवाह पर्यन्त ही संस्कार किए जाते हैं, किन्तु क्रूर कर्मो में मृत्यु पर्यन्त संस्कार करने की विधि है ॥ १८३॥
तदनन्तर अग्नि की जिह्वाओं (द्र० १.१३४) एवं अग्नि की ही मूर्तियों को पूर्वोक्त (द्र० १.१४२) मन्त्रों से प्रत्येक में चतुर्थी विभक्ति लगाकर अन्त में स्वाहा पद का उच्चारण कर एक-एक आहुति प्रदान करें । ( यथा – हिरण्यायै स्वाहा, गगनायै स्वाहा आदि ।) फिर इन्द्रादि देवों के लिए तथा उनके आयुधों के लिए चतुर्थ्यन्त नाम मन्त्रों के आगे स्वाहा लगाकर आहुति प्रदान करें । ( यथा – इन्द्राय स्वाहा, वज्राय स्वाहा आदि) ॥ १८४ ॥
तदनन्तर स्रुवा से स्रुचि में चार बार घी डालकर स्रुवा से स्रुचि को ढककर खड़े हो कर उन्हें दोनों हाथों से पकड़कर नाभि के आगे कर उस पर पुष्प चढ़ाना चाहिए । फिर उनका मूल अपने बायें स्तन के पास लाकर अग्निमन्त्र से ( यथा – वैश्वानर जातवेद इहा वह लोहिताक्ष सर्वकर्माणि साधय स्वाहा वौषट् ) संपत्ति प्राप्ति के लिए साधक जागरूक होकर एक आहुति प्रदान करे ॥ १८५-१८७ ॥
तदनन्तर महागणपति मन्त्र के दस विभाग कर प्रत्येक भाग से एक-एक आहुति देनी चाहिए । तदनन्तर गणपति के समस्त मन्त्र को चार बार पढ़कर चार घृत की

१. जिह्वेति । स्वदेवतानामप्युपलक्षणम् ।

प्रथमः तरङ्गः
चतुर्थ्यन्तो गणपतिर्वरान्ते वरदेति च।
सर्वान्ते जनमित्युक्त्वा मे वशान्ते तु मानय ॥ १९० ॥
स्वाहान्तो वसुयुग्मार्णो महागणपतेर्मनुः१ ।
एवं कृत्वाग्निसंस्कारं पीठं देवस्य पूजयेत् ॥ १६१॥

मार्गणाः पञ्च । गणेशमन्त्रमाह – तार इति ॥ तारः ॐ । लक्ष्मीः श्रीं । गिरिसुता हीं । कामः क्लीं । भूः ग्लौं । गणनायकः गं – इति बीजषट्कम् । गणपतये वरवरद सर्वजनं मे वशमानय स्वाहेति विभागाः पूर्वयुताः कार्याः । ॐ ॐ श्रीं ॐ श्रीं ह्रीं ॐ इत्यादि ॥ १८८-१९१ ॥

आहुतियाँ प्रदान करनी चाहिए । महागणपति मन्त्र के सर्वप्रथम छः बीजों से छ: आहुति तदनन्तर ५, ५, ७ एवं ५ अक्षरों के मन्त्रों से एक-एक आहुति देने का
विधान है ॥ १८७-१८९ ॥
महागणपति मन्त्र इस प्रकार है ‌- तारा ( ॐ ), लक्ष्मी (श्रीं), गिरि सुता (ह्रीं), काम ( क्लीं), भू ( ग्लौं ), गणनायक ( गं) इसके बाद गणपति का चतुर्थ्यन्त ( गणपतये ) फिर ‘वर’ और ‘वरद’ ( वर वरद), तदनन्तर ‘सर्वजन’ फिर ‘मे वश’ तदनन्तर ‘मानय’, तदनन्तर ‘स्वाहा’ लगाने से अठाइस अक्षर का मन्त्र बन जाता है। इस प्रकार अग्नि का संस्कार कर देव – पीठ की पूजा करनी चाहिए ॥ १८९-१९१ ॥
विमर्श – महागणपति का मन्त्र इस प्रकार है ‘ॐ श्रीं ह्रीं क्लीं ग्लौं गं गणपतये वर वरद सर्वजनं मे वश मानय स्वाहा’ ।
हवन विधि – साधक को दस भागों में इस प्रकार हवन करना चाहिए – यथा –
१- ॐ स्वाहा,
२ – ॐ श्रीं स्वाहा,
३ – ॐ श्रीं ह्रीं स्वाहा,
४ – ॐ श्रीं ह्रीं क्लीं स्वाहा,
५ – ॐ श्रीं ह्रीं क्लीं ग्लौं स्वाहा,
६ – ॐ श्रीं ह्रीं क्लीं ग्लौं गं स्वाहा,
७ – ॐ श्रीं ह्रीं क्लीं ग्लौं गं गणपतये स्वाहा,
८ – ॐ श्रीं ह्रीं क्लीं ग्लौं गं गणपतये वर वरद स्वाहा,
९ – ॐ श्रीं ह्रीं क्लीं ग्लौं गं गणपतये वर वरद सर्वजनं मे वश स्वाहा,
१० – ॐ श्रीं ह्रीं क्लीं ग्लौं गं गणपतये वर वरद सर्वजनं मे वशमानय स्वाहा,
इन दस मन्त्रों से एक – एक आहुति प्रदान करनी चाहिए । फिर सम्पूर्ण उपर्युक्त २८ मन्त्राक्षरों से घी की चार आहुति देनी चाहिए ॥ १८७-१९१ ॥
१. श्रीं ह्रीं क्लीं ग्लौ गं गणपतये वर वरद सर्वजनं मे वशमानय स्वाहा । प्रयोगस्तु – ॐ स्वाहा , ओ३म् श्रीं स्वाहा , ओ३म् श्री ही स्वाहेत्यादि ।

मन्त्रमहोदधिः
तत्रेष्टदेवमावाह्य मुद्रा आवाहनादिकाः।
प्रदर्श्य वह्निरूपस्य देवस्य वदने पुनः ॥ १९२ ॥
मूलेन जुहुयात् पञ्चनेत्रसंख्या घृताहुतीः ।
वक्त्रैकीकरणं त्वग्निर्देवयोस्तेन जायते ॥ १९३ ॥

आवाहनादिका अग्नेर्वक्तव्याः ॥ १९२ ॥ पञ्चनेत्रसंख्या पञ्चविंशतिः ॥ १९३ ॥

सर्वप्रथम आवाहनादि मुद्रा प्रदर्शित कर पीठ पर इष्टदेव का आवाहन करना चाहिए । तदनन्तर अग्नि एवं इष्टदेव के मुख में मूल मन्त्र से पच्चिस संख्यक घी की आहुती प्रदान करनी चाहिए । ऐसा करने से अग्नि के मुख का एवं देवता के
मुख का एकीकरण हो जाता है ॥ १९२-१९३ ॥
विमर्श – इष्ट देव के आवाहन में साधक निम्न मुद्राओं का प्रदर्शन करे – १. आवाहनी, २. स्थापनी, ३. सन्निधान, ४. सन्निरोध, ५. सम्पुखीकरण, ६. सकलीकरण, ७. अवगुण्ठन, ८. अमृतीकरण और ९. परमीकरण । इनका स्वरूप इस प्रकार है
१. आवाहनी मुद्रा – “सम्यक् सम्पूजितैः पुष्पैः कराभ्यां कल्पिताञ्जलिः ।
आवाहनी समाख्याता मुद्रादेशिक सत्तमैः । अनामामूलं संलग्नाङ्गुष्ठग्राञ्जलिरीरिता॥”
‘ॐ पुष्पे पुष्पे महापुष्पे सुपुष्पे पुष्पसम्भवे पुष्पं च यवकीर्ण हुं फट् स्वाहा’ – इस मन्त्र से संशोधित पुष्पों को लेकर दोनों हाथों की अञ्जलि बनाने को आवाहनी मुद्रा कहते हैं ।
२. स्थापनी मुद्रा – “अधोमुखी कृता सैव स्थापनीति निगद्यते ।”
आवाहनी मुद्रा को अधोमुख करने से स्थापनी मुद्रा बन जाती है ।
३. सन्निधान मुद्रा – “आश्लिष्टमुष्टियुगला प्रोन्नताङ्गुष्ठयुग्मका ।
सन्निधाने समुच्छिष्टा मुद्रेयं तन्त्रवेदिभिः ॥” अंगूठों को ऊपर उठाकर दोनों मुट्ठियों को परस्पर मिलाने से सन्निधान मुद्रा बनती है ।
४. सन्निरोध मुद्रा – “अङ्गुष्ठगर्भिणी सैव सन्निरोधे समीरिता । अङ्गूठों को भीतर कर दोनों मुट्ठियों को परस्पर मिलाने से सन्निरोध मुद्रा बनती है ।
५. सम्मुखीकरण मुद्रा -“बद्धाञ्जलि हृदि प्रोक्ता सम्मुखीकरणे बुधैः ।”
हृदय प्रदेश में अञ्जलि बनाने को सम्मुखीकरण मुद्रा कहते हैं ।
६. सकलीकरण मुद्रा – “देवाङ्गेषु षडङ्गानां न्यासः स्यात्सकलीकृतिः ।”
देवता के अङ्गों पर षडङ्गन्यास करना सकलीकरण कहलाता है ।
७. अवगुण्ठन मुद्रा – “सव्यहस्तकृता मुष्टिः दीर्घाधोमुख तर्जनी ।
अवगुण्ठनमुद्रेयमभितो भ्रामिता भवेत् ॥ दाहिने हाथ की मुट्ठी बनाकर मध्यमा एवं तर्जनी को अधोमुख कर चारों ओर घुमाने से अवगुण्ठन मुद्रा बनती है ।
८. अमृतीकरण के लिए धेनुमुद्रा
“अन्योन्याभिमुखौ श्लिष्टौ कनिष्ठानामिका पुनः।

नाडीसन्धानसिद्ध्यर्थं वह्निदेवतयोस्ततः।
जुहुयान्मूलमन्त्रेण रुद्रसंख्या घृताहुतीः॥ १९४ ॥
इष्टदेवस्यावृतीनामेकैकामाहुतिं चरेत्।
ततस्तु मूलमन्त्रेण दशधा जुहुयाद् घृतम् ॥ १९५ ॥
ततः कल्पोक्तद्रव्येण दशांशं जुहुयाज्जपात्।
होमं समाप्य कुर्वीत पूर्णाहुतिमनन्यधीः ॥ १९६ ॥
होमावशिष्टेनाज्येन पूरयित्वा स्रुचं सुधीः ।
पुष्पं फलं निधायाग्रे स्रुवेणाच्छाद्य तां पुनः ॥ १९७ ।।
उत्थितौ वौषडन्तेन मूलेन जुहुयाद् वसौ।
तद्द्रव्येणावृतीनां च जुहुयादाहुतिं पृथक् ॥ १९८ ॥
देवं विसृज्य स्वहृदि वह्नेर्जिह्वाङ्गमूर्तिभिः।
जुहुयाद् व्याहृतीर्हुत्वा प्रोक्षेत्तं प्रोक्षणीजलैः॥ १९९ ॥

तथा तु तर्जनीमध्या धेनुमुद्रा प्रकीर्तिता ॥”

दोनों हाथों की कनिष्ठा एवं अनामिका को तथा मध्यमा को एक दूसरे से मिलाने पर धेनु मुद्रा बनती है ।
९. परमीकरण के लिए महामुद्रा –
अन्योन्य ग्रथिताङ्गुष्ठौ प्रसारितकराङ्गुलिः । महामुद्रेयमुदिता परमीकरणे बुधैः ॥
अंगूठों को परस्पर ग्रथित कर अङ्गुलियां फैलाने से महामुद्रा बनती है । इसे परमीकरण मुद्रा कहते हैं ॥ १९२-१९३ ॥
पश्चात् अग्नि एवं इष्टदेव के नाड़ीसंधान के लिए मूलमन्त्र से ग्यारह आहुति प्रदान करनी चाहिए || १९४ ॥
पुनः इष्टदेव के आवरण देवताओं को १-१ आहुति देनी चाहिए (आवरण देवता द्र० १. ५०-५५) फिर मूलमन्त्र से १० संख्यक घृत की आहुति देनी चाहिए ॥ १९५ ॥
तदनन्तर तत्तत् कल्पों में प्रतिपादित तत्तद्देव विशेषों के हवि से जप का दशांश होम कर होम का समापन करें । तदनन्तर एकाग्रचित्त से पूर्णाहुति करें ॥ १९६ ॥
अब पूर्णाहुति का प्रकार प्रस्तुत करते हैं –
विद्वान् साधक होमावशिष्ट घृत से स्रुचि को भर कर उसमें पुष्प एवं फल रखकर स्रुवा से ढ़क कर खड़ा हो मूलमन्त्र के अन्त में वौषट् लगाकर अग्नि में पूर्णाहुति करें, तथा शेष होमद्रव्य से आवरण देवताओं को पृथक्-पृथक् आहुति प्रदान करें ॥ १९७-१९८
फिर अपने हृदय में इष्टदेव का विसर्जन कर अग्नि की सात जिह्वाओं एवं आठ मूर्तियों को आहुतियाँ प्रदान करे । तदनन्तर महाव्याहृतियों से हवन कर प्रोक्षणी
के जल से अग्नि का प्रोक्षण ( सिञ्चन) करे || १९९ ॥

मन्त्रमहोदधिः
सम्प्रार्थ्यानेन मनुना नत्वा तं विसृजेद्धृदि ।
भो भो वह्ने महाशक्ते सर्वकर्मप्रसाधक ॥ २०० ॥
कर्मान्तरेऽपि सम्प्राप्ते सान्निध्यं कुरु सादरम् ।
पवित्रप्रतिपत्तिः
वह्नौ पवित्रे निःक्षिप्य प्रणीताम्बु भुवि क्षिपेत् ॥ २०१॥
विधि विसृज्य सकुशान् परिधीन्विन्यसेद्वसौ ।
एवं होमं समाप्याथ तर्पयेद् देवतां जले ॥ २०२ ॥
तर्पणादिकथनम्
आवाह्य तद्दशांशेन तर्पणादभिषेचनम् ।
तर्पयामि नमश्चेति द्वितीयान्तेष्टपूर्वकम् ॥ २०३ ॥
मूलान्ते तु पदं देयं सिञ्चामीत्यभिषेचने ।
ततो नानाविधैरन्नैस्तर्पयेद् द्विजसत्तमान् ॥ २०४॥

॥ * ॥ १९४-२००॥ पवित्रादिप्रतिपत्तिमाह – वह्नाविति । विधिं ब्रह्माणं विसृज्य दक्षिणां दत्त्वेति शेषः । सकुशान् परिस्तरणसहितान् वसौ वह्नौ ॥ २०१-२०२ ॥ तर्पणमन्त्रमाह – मूलमन्त्रान्ते कृष्णं तर्पयामि नम इति तर्पणे । कृष्णमभि-
षिञ्चामीत्यभिषेके ॥ २०३॥ जपाद्दशांशाद्धोमः तद्दशांशेन तर्पणं तद्दशांशेनाभिषेकः

तदनन्तर – ‘भो भो वह्ने महाशक्ते सर्वकर्मप्रसाधक ।
कर्मान्तरेऽपि संप्राप्ते सान्निध्यं कुरु सादरम्’ ।।
इस मन्त्र से अग्निदेव की प्रार्थना कर प्रणाम करने के पश्चात् अपने हृदय में उनका विसर्जन करें ॥ २००-२०१
पवित्री बनाये गये कुशाओं को अग्नि में प्रक्षिप्त कर प्रणीता का जल पृथ्वी पर गिरा देवें । तदनन्तर ब्रह्मदेव का विसर्जन कर परिधि बनाये गये कुशाओं को भी अग्नि में प्रक्षिप्त कर देना चाहिए । इस प्रकार होम समाप्त कर जल में इष्ट देवता का तपर्ण करें ॥ २०१-२०२ ॥
अब तर्पण अभिषेक एवं ब्राह्मण भोजन की विधि कहते हैं – – जल में देवता का आवाहन कर होम संख्या का दशांश तर्पण तथा तर्पण का दशांश मार्जन ( अभिषेक) करना चाहिए । मूलमन्त्र के बाद द्वितीयान्त देव नाम, तदनन्तर ‘तर्पयामि नमः’ लगाकर तर्पण करना चाहिए । इसी प्रकार अभिषेक में मूलमन्त्र के बाद द्वितीयान्त देव नाम लगाकर अन्त में ‘ऋषि सिञ्चामि’ लगाकर अभिषेक करना चाहिए ॥ २०३-२०४ ॥
विमर्श – किसी भी अनुष्ठान में साधक को चाहिए कि वह मन्त्र की जप संख्या जितनी हो उसके दसवें हिस्से से अर्थात् दस माला का दसवाँ हिस्सा एक माला से हवन करे और हवन के दसवें हिस्से से तर्पण करे तथा उसके दसवें हिस्से

इष्टरूपान्समाराध्य तेभ्यो दद्याच्च दक्षिणाम् ।
न्यूनं सम्पूर्णतामेति ब्राह्मणाराधनान्नृणाम् ॥ २०५॥
देवताश्च प्रसीदन्ति सम्पद्यन्ते मनोरथाः ॥ २०६॥
॥ इति श्रीमन्ममहीधरविरचिते मन्त्रमहोदधौ भूतशुद्ध्यादि-कथनं नाम प्रथमस्तरङ्गः ॥ १॥

तद्दशांशेन विप्रभोजनमिति पञ्चाङ्गपुरश्चरणमिति उत्तमः पक्षः । अभिषेकवर्जो मध्यमः । तर्पणाभिषेकवर्जस्त्र्यङ्गः कनीयान् पक्षः । होमाद्दशांशं द्विजभोजनमिति । किंबहुना । बहुब्राह्मणभोजने देवताप्रसादो न भवति किमिति ॥ २०४-२०६
॥ इति श्रीमन्महीधरविरचितायां मन्त्रमहोदधेः व्याख्यायां नौकायां भूतशुद्ध्यादिकथनं नाम प्रथमस्तरङ्गः ॥ १॥

से मार्जन ( अभिषेक) करे और उसके दसवें हिस्से से ब्राह्मण भोजन की संख्या निश्चित करे । जैसे गणपति मन्त्र के एक लाख जप के पुरश्चरण में हवन की संख्या दस हजार और तर्पण की संख्या एक हजार एवं अभिषेक की संख्या एक सौ तथा ब्राह्मण भोजन की संख्या दस होनी चाहिए ।
तर्पण विधि – तर्पण करते समय साधक मूलमन्त्र के बाद देवता का द्वितीयान्त नाम तथा अन्त में ‘तर्पयामि नमः’ कहते हुए तर्पण करे । जैसे उच्छिष्ट गणपति के मन्त्र में
तर्पण इस प्रकार होगा – ‘ॐ हस्ति पिशाचि लिखे स्वाहा उच्छिष्टगणपतिं तर्पयामि नमः ।’
अभिषेक विधि – अभिषेक करते समय साधक मूलमन्त्र के बाद देवता का द्वितीयान्त नाम तथा अन्त में ‘अभिषिञ्चामि’ कहते हुए अभिषेक करे । जैसे – उच्छिष्ट गणपति मन्त्र के पुरश्चरण में अभिषेक इस प्रकार होगा – ॐ हस्ति पिशाचि लिखे स्वाहा उच्छिष्ट गणपतिमभिषिञ्चामि’ ॥ २०३-२०४ ॥
तदनन्तर विविध प्रकार के पक्वान्नों आदि से श्रेष्ठ ब्राह्मणों को भोजन कराना चाहिए। अपने इष्टदेव के रूप में आगत उन ब्राह्मणों का पूजन कर उन्हें दक्षिणा देनी चाहिए क्योंकि ब्राह्मणों की आराधना से अनुष्ठान में होने वाली न्यूनता दूर हो जाती है । इससे देवता प्रसन्न हो जाते हैं तथा अपने सभी मनोरथों की सिद्धि हो जाती है ॥ २०४-२०६ ॥
॥ इस प्रकार श्रीमन्महीधर विरचित मन्त्रमहोदधि के प्रथम तरङ्ग की महाकवि पं० रामकुबेर मालवीय के द्वितीय आत्मज डॉ० सुधाकर मालवीय कृत ‘अरित्र’ नामक हिन्दी व्याख्या पूर्ण हुई ॥१॥

गणेशस्य मनून् वक्ष्ये सर्वाभीष्टप्रदायकान् ।
गणेशमन्त्रकथनम्
जलं चक्री वह्नियुतः कर्णेन्द्वाढ्या च कामिका ॥ १॥
दारको दीर्घसंयुक्तो वायुः कवचपश्चिमः ।
षडक्षरो१ मन्त्रराजो भजतामिष्टसिद्धिदः ॥ २॥
गणेशषडक्षरमन्त्रसाधनकथनम्
भार्गवो २मुनिरस्योक्तश्छन्दोऽनुष्टुबुदाहृतः ।
विघ्नेशो देवता बीजं वं शक्तिर्यमितीरितम् ॥ ३॥

* नौका *
आदौ सकलविघ्ननिवर्तकस्य श्रीगणेशस्य मन्त्रान् वक्तुं प्रतिजानीते – गणेशस्येति । मनून् मन्त्रान् । मन्यते सर्वेर्यरिति । मन्त्रमुद्धरति – जलं वः । चक्री कः वहिः रः तेन युतः तेन युक्तः । कामिका त। कर्णेन्द्वाढ्या उ बिन्दु युता । तेन तुं । दीर्घ आ । तेन युतो दारको डः । वायुर्यः । कवचपश्चिममन्ते यस्य स तथा ।

* अरित्र *
अब गणेश जी के सर्वाभीष्ट प्रदायक मन्त्रों को कहता हूँ – जल (व) तदनन्तर वह्नि ( र ) के सहित चक्री ( क ) ( अर्थात् क्र ), कर्णेन्दु के साथ कामिका (तुं), दीर्घ से युक्तदारक (ड) एवं वायु (य) तथा अन्त में कवच (हुम् ) इस प्रकार ६ अक्षरों वाला यह गणपति मन्त्र साधकों को सिद्धि प्रदान करता है ॥ १-२॥
विमर्श – इस षडक्षर मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है – ‘वक्रतुण्डाय हुम्’ ॥ १-२॥
अब इस मन्त्र का विनियोग कहते हैं – इस मन्त्र के भार्गव ऋषि हैं, अनुष्टुप् छन्द है, विघ्नेश देवता हैं, वं बीज है तथा यं शक्ति है ॥ ३॥
विमर्श – विनियोग का स्वरूप इस प्रकार है – अस्य श्रीगणेशमन्त्रस्य भार्गव ऋषि-

१. वक्रतुण्डाय हुम् ।
२. ॐ अस्य श्रीगणेशमन्त्रस्य भार्गवऋषिरनुष्टुप् छन्दः विघ्नेशो देवता वं बीजं यंशक्तिर्ममाभीष्टसिद्धये जपे विनियोगः ।

षडक्षरैः सविधुभिः प्रणवाद्यैर्नमोन्तकैः।
प्रकुर्याज्जातिसंयुक्तैः षडङ्गविधिमु त्तमम्॥ ४॥
भ्रूमध्यकण्ठहृदयनाभिलिङ्गपदेषु च।
मनो वर्णान् क्रमान्न्यस्य व्यापय्याथो स्मरेत् प्रभुम्॥ ५॥
गणेशध्यानम्
उद्यद्दिनेश्वररुचिं निजहस्तपद्मैः
पाशांकुशाभयवरान् दधतं गजास्यम्।
रक्ताम्बरं सकलदुःखहरं गणेशं
ध्यायेत् प्रसन्नमखिलाभरणाभिरामम् ॥ ६ ॥

वक्रतुण्डाय हुमिति सविधुभिः सानुस्वारैः । ॐ व नमः हृदयाय नमः इत्यादि । व्यापय्य सर्वमन्त्रं सर्वशरीरे न्यस्येत्यर्थः ॥ १-५॥ ध्यानमाह – उद्यदिति । पाशाभये वामयोः । वरांकुशावन्ययोः ॥ ६॥
रनुष्टुप् छन्दः विघ्नेशो देवता वं बीजं यं शक्तिरात्मनोऽभीष्टसिद्ध्यर्थे जपे विनियोगः ॥ ३॥
अब इस मन्त्र के षडङ्गन्यास की विधि कहते हैं –
उपर्युक्त षडक्षर मन्त्रों के ऊपर अनुस्वार लगा कर प्रथम प्रणव तथा अन्त में नमः पद लगा कर षडङ्गन्यास करना चाहिए ॥ ४॥
विमर्श- कराङ्गन्यास एवं षडङ्गन्यास की विधि
ॐ वं नमः अङ्गुष्ठाभ्यां नमः, ॐ क्रं नमः तर्जनीभ्यां नमः,
ॐ तुं नमः मध्यमाभ्यां नमः, ॐ डां नमः अनामिकाभ्यां नमः,
ॐ यं नमः कनिष्ठिकाभ्यां नमः, ॐ हुँ नमः करतलकरपृष्ठाभ्यां नमः,
इसी प्रकार उपर्युक्त विधि से हृदय, शिर, शिखा, कवच, नेत्रत्रय एवं ‘अस्त्राय फट्’ से षडङ्गन्यास करना चाहिए ॥ ४ ॥
अब इसी मन्त्र से सर्वाङ्गन्यास कहते हैं – भ्रूमध्य, कण्ठ, हृदय, नाभि, लिङ्ग एवं पैरों में भी क्रमशः इन्हीं मन्त्राक्षरों का न्यास कर संपूर्ण मन्त्र का पूरे शरीर में न्यास करना चाहिए, तदनन्तर गणेश प्रभु का ध्यान करना चाहिए ॥ ५ ॥
विमर्श – प्रयोग विधि इस प्रकार है
ॐ वं नमः भ्रूमध्ये, ॐ क्रं नमः कण्ठे, ॐ तुं नमः हृदये, ॐ डां नमः नाभौ, ॐ यं नमः लिङ्गे, ॐ हुम् नमः पादयोः, ॐ वक्रतुण्डाय हुम् सर्वाङ्गे ॥ ५ ॥
अब महाप्रभु गणेश का ध्यान कहते हैं –
जिनका अङ्ग प्रत्यङ्ग उदीयमान सूर्य के समान रक्त वर्ण का है, जो अपने बायें हाथों में
पाश एवं अभयमुद्रा तथा दाहिने हाथों में वरदमुद्रा एवं अंकुश धारण किये हुये हैं, समस्त दुःखों को दूर करने वाले, रक्तवस्त्र धारी, प्रसन्न मुख तथा समस्त भूषणों से भूषित होने

गणेशमन्त्रसिद्धिविधानम्
ऋतुलक्षं जपेन्मन्त्रमष्टद्रव्यैर्दशांशतः।
जुहुयान्मन्त्रसंसिद्ध्यै वाडवान् भोजयेच्छुचीन ॥ ७॥
इक्षवः सक्तवो रम्भाफलानि चिपिटास्तिलाः ।
मोदका नारिकेलानि लाजाद्रव्याष्टकैर्स्मृतम् ॥ ८ ॥
पीठपूजाविधानम्
पीठमाधारशक्त्यादिपरतत्त्वान्तमर्चयेत् ।
तत्राष्टदिक्षु मध्ये च सम्पूज्या नवशक्तयः ॥ ९॥
तीव्रा च चालिनी नन्दा भोगदा कामरूपिणी ।
उग्रा तेजोवती सत्या नवमी विघ्ननाशिनी ॥ १० ॥
विनायकस्य मन्त्राणामेताः स्युः पीठशक्तयः ।
सर्वशक्तिकमान्ते तु लासनाय हृदन्तिकः ॥ ११॥
पीठमन्त्रस्तदीयेन बीजेनादौ समन्वितः ।
प्रदायासनमेतेन मूर्तिं मूलेन कल्पयेत् ॥ १२॥

वाडवान् विप्रान् ॥ ७॥ द्रव्याष्टकमाह इक्षव इति ॥ ८-९॥ पीठमन्त्रमाह – गं सर्वशक्तिकमलासनाय नमः । एतेनासनं दत्वा तद्देशे मूलेन मूर्तिं कल्पयेत् ॥ १०-१२ ॥ * ॥ १३-१८ ॥

के कारण मनोहर प्रतीत होने वाले गजानन गणेश का ध्यान करना चाहिए ॥६॥
अब इस मन्त्र से पुरश्चरण विधि कहते हैं
पुरश्चरण कार्य में इस मन्त्र का ६ लाख जप करना चाहिए । इस ( छः लाख ) की
दशांश संख्या ( साठ हजार ) से अष्टद्रव्यों का होम करना चाहिए । तदनन्तर मन्त्र के
फल प्राप्ति के लिए संस्कार-शुद्ध ब्राह्मणों को भोजन कराना चाहिये ॥ ७ ॥
१. ईख, २. सत्तू, ३, केला, ४. चपेटान्न ( चिउड़ा ), ५. तिल, ६. मोदक, ७.
नारिकेल और ८. धान का लावा – ये आठ अष्टद्रव्य कहे गये हैं ॥ ८॥
अब पीठपूजाविधान करते हैं –
आधारशक्ति से आरम्भ कर परतत्त्व पर्यन्त पीठ की पूजा करनी चाहिए । उस पर आठ दिशाओं में एवं मध्य में नौ शक्तियों की पूजा करनी चाहिए ॥९॥
१. तीव्रा, २. चालिनी, ३. नन्दा, ४. भोगदा, ५. कामरूपिणी, ६. उग्रा, ७. तेजोवती,
६. सत्या एवं ९. विघ्ननाशिनी – ये गणेश मन्त्र की नव शक्तियों के नाम हैं ॥ १०-११॥
प्रारम्भ में गणपति का बीज ( गं) लगा कर ‘सर्वशक्तिकम’ तदनन्तर ‘लासनाय’ और अन्त में हृत् ( नमः ) लगाने से पीठ मन्त्र बनता है । इस मन्त्र से आसन देकर मूलमन्त्र से गणेशमूर्ति की कल्पना करनी चाहिए ॥ ११-१२ ॥

तस्यां गणेशमावाह्य पूजयेदासनादिभिः।
अभ्यर्च्य कुसुमैरीशं कुर्यादावरणार्चनम् ॥ १३॥
गणेशस्य पञ्चावरणपूजाविधिः
आग्नेयादिषु कोणेषु हृदयं च शिरःशिखाम्।
वर्माभ्यर्च्याग्रतो नेत्रं दिक्ष्वस्त्रं पूजयेत् सुधीः ॥ १४ ॥
द्वितीयावरणे पूज्याः प्रागाद्यष्टैवशक्तयः ।
विद्यादिमां विधात्री च भोगदा विघ्नघातिनी ॥ १५ ॥
निधिप्रदीपा पापघ्नी पुण्या पश्चाच्छशिप्रभा ।
दलाग्रेषु वक्रतुण्ड एकदंष्ट्रो महोदरः ॥ १६ ॥
गजास्यलम्बोदरकौ विकटो विघ्नराजकः ।
धूम्रवर्णस्तदग्रेषु शक्राद्या आयुधैर्युताः ॥ १७ ॥
एवमावरणैः पूज्यः पञ्चभिर्गणनायकः ।
पूर्वोक्ता च पुरश्चर्या कार्या मन्त्रस्य सिद्धये ॥ १८ ॥

विमर्श – मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है – ‘गं सर्वशक्तिकमलासनाय नमः’ ॥ ११-१२॥
उस मूर्ति में गणेश जी का आवाहन कर आसनादि प्रदान कर पुष्पादि से उनका पूजन कर आवरण देवताओं की पूजा करनी चाहिए ॥ १३ ॥
गणेश का पञ्चावरण पूप्रथमावरण- प्रथमावरण की पूजा विद्वान् साधक आग्नेय कोणों ( आग्नेय, नैर्ऋत्य, वायव्य, ईशान) में ‘गां हृदयाय नमः’, ‘गीं शिरसे स्वाहा’, ‘गूं शिखायै वषट्, ‘गैं कवचाय हुम्’ तदनन्तर मध्य में ‘गौं नेत्रत्रयाय वौषट्’ तथा चारों दिशाओं में ‘अस्त्राय फट्’ इन मन्त्रों से षडङ्गपूजा करे ॥ १४ ॥
द्वितीयावरण में पूर्व आदि दिशाओं में आठ शक्तियों का पूजन करना चाहिए । विद्या, विधात्री, भोगदा, विघ्नघातिनी, निधिप्रदीपा, पापघ्नी, पुण्या एवं शशिप्रभा – ये गणपति की आठ शक्तिया हैं ॥ १५-१६ ॥
तृतीयावरण में अष्टदल के अग्रभाग में वक्रतुण्ड, एकदंष्ट्र, महोदर, गजास्य, लम्बोदर, विकट, विघ्नराज एवं धूम्रवर्ण का पूजन करना चाहिए। फिर चतुर्थावरण में अष्टदल के अग्रभाग में इन्द्रादि देव तथा पञ्चावरण में उनके वज्र आदि

मन्त्रमहोदधिः
आयुषों का पूजन करना चाहिए । इस प्रकार पाँच आवरणों के साथ गणेश जी का पूजन करना चाहिए । मन्त्र सिद्धि के लिए पुरश्चरण के पूर्व पूर्वोक्त पञ्चावरण की पूजा आवश्यक है ॥ १५-१८॥
विमर्श – प्रयोग विधि – पीठपूजा करने के बाद उस पर निम्नलिखित मन्त्रों से गणेशमन्त्र की नौ शक्तियों का पूजन करना चाहिए ।
पूर्व आदि आठ दिशाओं में यथा –
ॐ तीव्रायै नमः, ॐ चालिन्यै नमः, ॐनन्दाय नमः,
ॐ भोगदायै नमः, ॐ कामरूपिण्यै नमः, ॐ उग्रायै नमः,
ॐ तेजोवत्यै नमः, ॐ सत्यायै नमः,
इस प्रकार आठ दिशाओं में पूजन कर मध्य में ‘विघ्ननाशिन्यै नमः’ फिर ‘ॐ सर्वशक्तिकमलासनाय नमः’ मन्त्र से आसन देकर मूल मन्त्र से गणेशजी की मूर्ति की कल्पना कर तथा उसमें गणेशजी का आवाहन कर पाद्य एवं अर्घ्य आदि समस्त उपचारों से उनका पूजन कर आवरण पूजा करनी चाहिए ।
ॐ गां हृदयाय नमः आग्नेये, ॐ गीं शिरसे स्वाहा नैर्ऋत्ये,
ॐ गूं शिखायै वषट् वायव्ये, ॐ गैं कवचाय हुम् ऐशान्ये,
ॐ गौं नेत्रत्रयाय वौषट् अग्रे, ॐ गः अस्त्राय फट् चतुर्दिक्षु ।
इन मन्त्रों से षडङ्गपूजा कर पुष्पाञ्जलि लेकर मूल मन्त्र का उच्चारण कर ‘अभीष्टसिद्धिं मे देहि शरणागतवत्सले । भक्तया समर्पये तुभ्यं प्रथमावरणार्चनम्’ कह
कर पुष्पाञ्जलि समर्पित करे । फिर –
ॐ विद्यायै नमः पूर्वे, ॐ विधात्र्यै नमः आग्नेये,
ॐ भोगदायै नमः दक्षिणे, ॐ विघ्नघातिन्यै नमः नैर्ऋत्य,
ॐ निधि प्रदीपायै नमः पश्चिमे, ॐ पापघ्न्यै नमः वायव्ये,
ॐ पुण्यायै नमः सौम्ये, ॐ शशिप्रभायै नमः ऐशान्ये
इन शक्तियों का पूर्वादि आठ दिशाओं में क्रमेण पूजन करना चाहिए । फिर पूर्वोक्त मूल मन्त्र के साथ ‘अभीष्टसिद्धिं में देहि … से द्वितीयावरणार्चनम्’ पर्यन्त मन्त्र बोल कर पुष्पाञ्जलि समर्पित करनी चाहिए । तदनन्तर अष्टदल कमल में
ॐ वक्रतुण्डाय नमः, ॐ एकदंष्ट्राय नमः, ॐ महोदराय नमः,
ॐ गजास्याय नमः, ॐ लम्बोदराय नमः, ॐ विकटाय नमः,
ॐ विघ्नराजाय नमः, ॐ धूम्रवर्णाय नमः
इन मन्त्रों से वक्रतुण्ड आदि का पूजन कर मूलमन्त्र के साथ ‘अभिष्टसिद्धिं मे देहि… से तृतीयावरणार्चनम्’ पर्यन्त मन्त्र पढ़ कर तृतीय पुष्पाञ्जलि समर्पित करनी चाहिए ।
तत्पश्चात् अष्टदल के अग्रभाग में –  ॐ इन्द्राय नमः पूर्वे,
ॐ अग्नये नमः आग्नये, ॐ यमाय नमः दक्षिणे, ॐ निर्ऋतये नमः नैर्ऋत्ये,
ॐ वरुणाय नमः पश्चिमे, ॐ वायवे नमः वायव्ये, ॐ सोमाय नमः उत्तरे,
ॐ ईशानाय नमः ऐशान्ये, ॐ ब्रह्मणे नमः आकाशे, ॐ अनन्ताय नमः पाताले

काम्यप्रयोगसाधनम्
ततः सिद्धे मनौ काम्यान् प्रयोगान् साधयेन्निजान् ।
ब्रह्मचर्यरतो मन्त्री जपेद् रविसहस्त्रकम् ॥ १९ ॥
षण्मासमध्याद्दारिद्र्यं नाशयत्येव निश्चितम्।
चतुर्थ्यादिचतुर्थ्यन्तं  जपेद्दशसहस्त्रकम् ॥ २० ॥
प्रत्यहं जुहुयादष्टोत्तरं शतमतन्द्रितः ।
पूर्वोक्तं फलमाप्नोति षण्मासाद्भक्तितत्परः ॥ २१॥
आज्याक्तान्नस्य होमेन भवेद्धनसमृद्धिमान्।
पृथुकैर्नारिकेलैर्वा मरिचैर्वा सहस्त्रकम् ॥ २२॥
प्रत्यहं जुह्वतो मासाज्जायते धनसञ्चयः।
जीरसिन्धुमरीचाक्तैरष्टद्रव्यैः सहस्त्रकम् ॥ २३॥

प्रयोगानाह – ब्रह्मेति ॥ १६-२४॥

इन मन्त्रों से दश दिक्पालों की पूजा कर मूल मन्त्र पढते हुए ‘अभिष्टसिद्धिं… से चतुर्थावरणार्चनम्’ पर्यन्त मन्त्र पढ कर चतुर्थपुष्पाञ्जलि समर्पित करे ।
तदनन्तर अष्टदल के अग्रभाग के अन्त में
ॐ वज्राय नमः, ॐ शक्तये नमः, ॐ दण्डाय नमः,
ॐ खड्गाय नमः, ॐ पाशाय नमः,ॐ अंकुशाय नमः,
ॐ गदायै नमः, ॐ त्रिशूलाय नमः, ॐ चक्राय नमः, ॐ पद्माय नमः
इन मन्त्रों से दशदिक्पालों के वज्रादि आयुधों की पूजा कर मूलमन्त्र के साथ ‘अभीष्टसिद्धिं… से ले कर पञ्चमावरणार्चनम्’ पर्यन्त मन्त्र पढ कर पञ्चम पुष्पाञ्जलि समर्पित करनी चाहिए । इसके पश्चात् २.७ श्लोक में कही गई विधि के अनुसार ६ लाख जप, दशांश हवन, दशांश अभिषेक, दशांश ब्राह्मण भोजन कराने से पुरश्चरण पूर्ण होता है और मन्त्र की सिद्धि हो जाती है ॥ १५-१८॥
इसके बाद मन्त्र सिद्धि हो जाने पर काम्य प्रयोग करना चाहिए – यदि साधक ब्रह्मचर्य व्रत का पालन करते हुये प्रतिदिन १२ हजार मन्त्रों का जप करे तो ६ महीने के भीतर निश्चितरूप से उसकी दरिद्रता विनष्ट हो सकती है । एक चतुर्थी से दूसरी चतुर्थी तक प्रतिदिन दश हजार जप करे और एकाग्रचित्त हो प्रतिदिन एक सौ आठ आहुति देता रहे तो भक्तिपूर्वक ऐसा करते रहने से ६ मास के भीतर पूर्वोक्त फल (दरिद्रता का
विनाश) प्राप्त हो जाता है ||१९-२१ ॥
घृत मिश्रित अत्र की आहुतियाँ देने से मनुष्य धन धान्य से समृद्ध हो जाता है । चिउड़ा अथवा नारिकेल अथवा मरिच से प्रतिदिन एक हजार आहुति देने से एक महीने के भीतर बहुत बड़ी सम्पत्ति प्राप्त होती है । जीरा, सेंधा नमक एवं काली मिर्च से मिश्रित

म४

जुह्वन्प्रतिदिनं पक्षात् स्यात् कुबेर इवार्थवान् ।
चतुःशतं चतुश्चत्वारिंशदाठ्यं दिनेदिने ॥ २४ ॥
तर्पयेन मूलमन्त्रेण मण्डलादिष्टमाप्नुयात् ।

मन्त्रान्तरकथनम्
अथ मन्त्रान्तरं वक्ष्ये साधकानां निधिप्रदम् ॥ २५॥
रायस्पोषभृगुर्याढ्यो ददितामेषसात्वतौ ।
सदृशौ दोरत्नधातुमान रक्षो गगनं रतिः ॥ २६ ॥
ससद्या बलशार्ङ्गी खं नोषडक्षरसंयुतः ।

अभीष्टप्रदायकएकत्रिंशद्वर्णात्मको मन्त्रः
१एकत्रिंशद्वर्णयुक्तो मन्त्रोऽभीष्टप्रदायकः ॥ २७ ॥
सायकैस्त्रिभिरष्टाभिश्चतुर्भिः पञ्चभी रसैः ।
मन्त्रोत्थितैः क्रमावर्णैः षडङ्गं समुदीरितम् ॥ २८ ॥

मण्डलादेकोनपञ्चाशद्दिनमध्ये इष्टं प्राप्नुयात् ॥ २५ ॥ मन्त्रान्तरमाह – रायस्पोषेति । स्वरूपं भृगुः सः । याढ्यो यकारयुतः । मेषो न सात्वतो ध् । तौ सदृशौ इयुतौ । गगनं हः । रतिर्णः । ससद्या ओयुताः । शार्ङ्गी गः । खं हः अन्यत्स्वरूपम् । षडक्षरः पूर्वोक्तः यथा – ‘रायस्पोषस्य ददिता निधि दोरत्नधातुमान रक्षोहणो बलगहनो वक्रतुण्डाय हुम् इत्येकत्रिंशद्वर्णः ॥ २६-२७॥ * ॥ २८॥

अष्टद्रव्यों से प्रतिदिन एक हजार आहुति देने से व्यक्ति एक ही पक्ष ( १५ दिनों ) में कुबेर के समान धनवान् हो जाता है । इतना ही नहीं प्रतिदिन मूलमन्त्र से ४४४ बार तर्पण करने से मनुष्यों को मनो वाञ्छित फल की प्राप्ति हो जाती है ॥ २२-२५ ॥
अब साधकों के लिए निधिप्रदान करने वाले अन्य मन्त्र को बतला रहा हूँ ॥ २५ ॥
‘रायस्पोष’ शब्द के आगे भृगु ( स ) जो ‘य’ से युक्त हो ( अर्थात् स्य ), फिर ‘ददिता’, पश्चात् इकार युक्त मेष ( नि ) तथा इकार युक्त ध (धि ) ( निधि ), तत्पश्चात् ‘दो रत्नधातुमान् रक्षो’ तदनन्तर गगन ( ह ), सद्य ( ओ ) से युक्त रति (ण) ( अर्थात् हणो ), फिर ‘बल’ तथा शार्ङ्गी ( ग ) खं ( ह ), तदनन्तर ‘नो’ फिर अन्त में षडक्षर मन्त्र
( वक्रतुण्डाय हुम् ) लगाने से
३१ अक्षरों का मन्त्र बन जाता है, जो मनोवाञ्छित फल प्रदान करता है ॥ २६-२७ ॥
विमर्श – मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है – ‘रायस्पोषस्य ददिता निधिदो रत्नधातुमान् रक्षोहणो बलगहनो वक्रतुण्डाय हुम्’ ।। २६-२७ ॥
इस मन्त्र के क्रमशः ५, ३, ८, ४, ५, एवं षडक्षरों से षडङ्गन्यास कहा गया है । इसके ऋषि,

1. रायस्पोषस्य ददिता निधिदो रत्नधातुमान् रक्षोहणो वलगहनो वक्रतुण्डाय हुन्।

ऋष्याद्यर्चाप्रयोगाः स्युः पूर्ववन्निधिदो ह्ययम् ।
षडक्षरोऽपरोमन्त्रः
पद्मनाभयुतो १भानुर्मेघासद्यसमन्विता ॥ २६ ॥
लकावनन्तमारूढौ वायुः पावकमोहिनी ।
षडक्षरोऽयमादिष्टो भजतामिष्टदो मनुः ॥ ३०॥
पूर्ववत् सर्वमेतस्य समाराधनमीरितम् ।
नवाक्षरो मन्त्रः
लकुलीदृशमारूढौ भृगुतौ लोहितः सदृक् ॥ ३१॥

पूर्ववत् षड्वर्णवत् ॥ २६ ॥ मन्त्रान्तरमाह • पद्मेति । भानुर्मः । पद्मनाभ ए। तद्युतः मे
घाघः । सद्य औ । तद्युतालकौ लकारककारौ । अनन्तमाकारमारूढौ । वायुर्यः । पावकगेहिनी स्वाहा | मेघोल्काय स्वाहेति षड्वर्णः ॥ ३० ॥ मन्त्रान्तरमाह लकुलीति । लकुली हकारः | भृगुतौ सकारतकारौ दृशमारूढौ इकारयुतौ तेनस्ति । लोहितः पः सदृक्झ्युतः । वकः शः। सदीर्घः आयुतः । च स्वरूपम् । साक्षी इयुतः । लिखे स्वरूपं शिरोन्तिमः स्वाहान्तः । हस्तिपिशाचि लिखे स्वाहेति नवार्णः ॥ ३१-३२॥

छन्द, देवता, तथा पूजन का प्रकार पूर्ववत् है; यह मन्त्र निधि प्रदान करता है ॥ २८-२९॥
विमर्श – विनियोग की विधि – अस्य श्रीगणेशमन्त्रस्य भार्गवऋषिः अनुष्टुप्छन्दः
गणेशो देवता वं बीजं यं शक्तिः अभीष्टसिद्धये जपे विनियोगः ।
ऋष्यादिन्यास की विधि – भार्गवऋषये नमः शिरसि, अनुष्टुप्छन्दसे नमः मुखे, गणेशदेवतायै नमः हृदि, वं बीजाय नमः गुह्ये, यं शक्तये नमः पादयोः ।
करन्यास एवं षडङ्गन्यास की विधि – रायस्पोषस्य अङ्गुष्ठाभ्यां नमः, ददिता
तर्जनीभ्यां नमः, निधिदो रत्नधातुमान् मध्यमाभ्यां नमः, रक्षोहणो अनामिकाभ्यां नमः,
बलगहनो कनिष्ठिकाभ्यां नमः, वक्रतुण्डाय हुं करतलकरपृष्ठाभ्यां नमः, इसी प्रकार हृदयादि स्थानों में षडङ्गन्यास करना चाहिए ।
तदनन्तर पूर्वोक्त – २.६ श्लोक द्वारा ध्यान करना चाहिए ।
इस मन्त्र की भी जपसंख्या ६ लाख है । नित्यार्चन एवं हवन विधि पूर्ववत् (२.७-१९) विधि से करना चाहिए ॥ २८-२९ ॥
गणेश जी का अन्य षडक्षर मन्त्र इस प्रकार है –
पद्मनाभ (ए) से युक्त भानु म ( मे ), सद्य ( ओ ) के सहित घ (घो), दीर्घ आकार के सहित ल् और ककार (ल्का ) फिर वायु (य) और अन्त में पावकगेहिनी ( स्वाहा )

१. मेघोल्काय स्वाहा ।

वकः सदीर्घश्चः साक्षिर्लिखेन्मन्त्रः शिरोन्तिमः ।
नवाक्षरों१ मनुश्चास्य कङ्कोलः परिकीर्तितः ॥ ३२ ॥
विराट्छन्दो देवता तु स्याद्वै चोच्छिष्टनायकः ।
पञ्चाङ्गन्यासकथनम्
द्वाभ्यां त्रिभिर्द्वयेनाथ द्वाभ्यां सकलमन्त्रतः ॥ ३३॥
पञ्चाङ्गान्यस्य कुर्वीत ध्यायेत्तं शशिशेखरम् ।
उच्छिष्टविनायकध्यानम्
चतुर्भुजं रक्ततनुं त्रिनेत्रं
पाशांकुशौ मोदकपात्रदन्तौ ।
करैर्दधानं सरसीरुहस्थ-
मुन्मत्तमुच्छिष्टगणेशमीडे ॥ ३४ ॥
पञ्चाङ्गमाह – द्वाभ्यामिति । हस्तिहृदयाय नम इत्यादि ॥ ३३ ॥ ध्यानमाह – चतुर्भुजमिति । अंकुशमोदकपात्रे दक्षयोः अन्ययोरन्ये ॥ ३४-३९ ॥

लगाने से निष्पन्न होता है यह षडक्षर मन्त्र साधक के लिए सर्वाभीष्टप्रदाता कहा गया है । पुरश्चरण, अर्घ तथा होमादि का विधान पूर्ववत् (२. ७-२०) है || २९-३१ ॥
विमर्श – इस षडक्षर मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है – ‘मेघोल्काय स्वाहा’ ॥ ३१॥
अब उच्छिष्ट गणपति मन्त्र का उद्धार कहते हैं – लकुली (ह) ‘इ’ के साथ भृगु ( स ) एवं त अर्थात् ‘स्ति’ सदृक ‘इ’ के सहित लोहित ‘प’ अर्थात् पि, दीर्घ के सहित वक ( श) अर्थात् ‘शा’ साक्षि ‘इ’ से युक्त च (चि), फिर लिखे अन्त में शिर (स्वाहा ) लगाने से नवाक्षर मन्त्र निष्पन्न होता है ॥ ३१-३२॥
विमर्श – मन्त्र का स्वरूप- ‘ॐ हस्ति पिशाचि लिखे स्वाहा’ ॥ ३१-३२॥
इस मन्त्र के कङ्कोल ऋषि विराट्छन्द उच्छिष्ट गणपति देवता कहे गये हैं । मन्त्र के दो, तीन, दो, दो अक्षरों से न्यास के पश्चात् सम्पूर्ण मन्त्र से पञ्चाङ्गन्यास करना चाहिए – तदनन्तर उच्छिष्ट गणपति की पूजा करनी चाहिए ॥ ३२-३४ ॥
विनियोग – अस्योच्छिष्टगणपतिमन्त्रस्य कङ्कोल ऋषिर्विराट्छन्दः उच्छिष्टगणपति-देवता सर्वाभीष्टसिद्ध्यर्थे जपे विनियोगः । पञ्चाङ्गन्यास – यथा – ॐ हस्ति हृदयाय नमः, ॐ पिशाचि शिरसे स्वाहा, ॐ लिखे शिखायै वौषट्, ॐ स्वाहा कवचाय हुम्, ॐ हस्ति पिशाचि लिखे स्वाहा अस्त्राय फट् ॥ ३१-३४ ॥
पञ्चाङ्गन्यास करने के बाद उच्छिष्ट गणपति का ध्यान इस प्रकार करना चाहिए – मस्तक पर चन्द्रमा को धारण करने वाले चार भुजाओं एवं तीन नेत्रों वाले महागणपति का मैं ध्यान करता हूँ । जिनके शरीर का वर्ण रक्त है, जो कमलदल पर विराजमान हैं,

१. हस्तिपिशाचि लिखे स्वाहा । २. गणेशम् ।

पुरश्चरणविधानम्
लक्षमेकं जपेन्मन्त्रं दशांशं जुहुयात्तिलैः ।
पूर्वोक्ते पूजयेत्पीठे विधिनोच्छिष्टविघ्नपम् ॥ ३५ ॥
आदावङ्गानि सम्पूज्य ब्राह्माद्यान्दिक्षु पूजयेत् ।
ब्राह्मी माहेश्वरी चैव कौमारी वैष्णवी परा ॥ ३६ ॥
वाराही च तथेन्द्राणी चामुण्डारमया सह।
ककुप्सु वक्रतुण्डाद्यान्दशसु प्रतिपूजयेत् ॥ ३७ ॥
वक्रतुण्डैकदंष्ट्रौ च तथा लम्बोदराभिधः ।
विकटो धूम्रवर्णश्च विघ्नश्चापि गजाननः ॥ ३८ ॥
विनायको गणपतिर्हस्तिदन्ताभिधोन्तिमः ।
इन्द्राद्यानपि वज्राद्यान्पूजयेदावृतिद्वये ॥ ३९ ॥
एवं सिद्धे मनौ मन्त्री प्रयोगान कर्तुमर्हति।

काम्यप्रयोगकथनम्
स्वाङ्गुष्ठप्रतिमां कृत्वा कपिना सितभानुना ॥ ४०॥
प्रयोगनाह – स्वेति । कपिना रक्तचन्दनेन । सितभानुना श्वेतार्क्केण वा प्रतिमाकार्या ॥ ४०-४२॥

जिनके दाहिने हाथों में अङ्कुश एवं मोदक पात्र तथा बायें हाथ में पाश एवं दन्त शोभित हो रहे हैं, मैं इस प्रकार के उन्मत्त उच्छिष्ट गणपति भगवान् का ध्यान करता हूँ ॥ ३४॥
अब उच्छिष्ट गणपति मन्त्र की पुरश्चरण विधि कहते हैं – इस मन्त्र का एक लाख जप करना चाहिए, तदनन्तर तिलों से उसका दशांश होम करना चाहिए । पूर्वोक्त (२.६-२०) विधान से पीठ पर उच्छिष्ट गणपति का पूजन करना चाहिए ॥ ३५ ॥
सर्वप्रथम अङ्गों का पूजन कर आठों दिशाओं में ब्राह्मी से ले कर रमा पर्यन्त अष्टमातृकाओं का पूजन करना चाहिए । ब्राह्मी, माहेश्वरी, कौमारी, वैष्णवी, वाराही, इन्द्राणी, चामुण्डा एवं रमा ये आठ मातृकायें हैं । पुनः दशदिशाओं में वक्रतुण्ड, एकदंष्ट्र, लम्बोदर, विकट, धूम्रवर्ण, विघ्न, गजानन, विनायक, गणपति एवं हस्तिदन्त का पूजन करना चाहिए, तदनन्तर दो आवरणों में इन्द्रादि दश दिक्पालों का पूजन करना चाहिए। इस प्रकार पुरश्चरण द्वारा मन्त्र सिद्ध हो जाने पर साधक में काम्य – प्रयोग की योग्यता हो जाती है ॥ ३६-४०॥
विमर्श – ३५ श्लोक में कहे गये पीठ पूजा के लिए आधारशक्ति पूजा, मूल मन्त्र से देवता की मूर्ति की कल्पना, ध्यान, तदनन्तर आवाहनादि पूजोपचारादि विधि २. ९-१८ के अनुसार करनी चाहिए ।
पूर्व आदि आठ दिशाओं में अष्टमातृका पूजा विधि
ॐ ब्राह्म्यै नमः, ॐ माहेश्वर्य्यै नमः, ॐ कौमार्यै नमः,

मन्त्रमहोदधिः
गणेशप्रतिमां रम्यामुक्तलक्षणलक्षिताम्।
प्रतिष्ठाप्य विधानेनं मधुना स्नापयेच्च ताम् ॥ ४१॥
आरभ्य कृष्णभूतादि यावच्छुक्लाचतुर्दशी ।
सगुडं पायसं तस्मै निवेद्य प्रजपेन्मनुम् ॥ ४२ ॥
सहस्त्रं प्रत्यहं तावत् जुहुयात् सघृतैस्तिलैः ।
गणेशोऽहमिति ध्यायन्नुच्छिष्टोनावृतो रहः ॥ ४३ ॥
पक्षाद्राज्यमवाप्नोति नृपजोऽन्योऽपि वा नरः ।
कुलालमृत्स्ना प्रतिमा पूजितैवं सुराज्यदा ॥ ४४ ॥
वल्मीकमृत्कृता लाभमेवमिष्टान् प्रयच्छति ।
गौडी सौभग्यदा सैवं लावणी क्षोभयेदरीन् ॥ ४५ ॥

अनावृतो निर्वस्त्रः ॥ ४३–४४ ॥ वल्मीकमृत्तिकाप्रतिमैवं पूजितालाभमेवेति

ॐ वैष्णव्यै नमः, ॐ वाराह्यै नमः, ॐ इन्द्राण्यै नमः,
ॐ चमुण्डायै नमः, ॐ महालक्ष्म्यै नमः ।
पुनः पूर्वादि दश दिशाओं में – ॐ वक्रतुण्डाय नमः, ॐ एकदंष्ट्राय नमः,
ॐ लम्बोदराय नमः, ॐ विकटाय नमः, ॐ धूम्रवर्णाय नमः,
ॐ विघ्नाय नमः, ॐ गजाननाय नमः, ॐ विनायकाय नमः,
ॐ गणपतये नमः, ॐ हस्तिदन्ताय नमः
इन मन्त्रों से दश दिग्दलों में पुनः उसके बाहर इन्द्रादि दश दिक्पालों तथा उनके
आयुधों का पूजन करना चाहिए (द्र० २. १७-१८) । इस प्रकार उक्त विधि से मन्त्र सिद्ध हो जाने पर साधक में विविध काम्य प्रयोग करने की क्षमता आ जाती है ॥ ३६-४०॥
अब काम्य प्रयोग का विधान करते हैं – साधक कपि ( रक्त चन्दन) अथवा सितभानु (श्वेत अर्क) की अपने अङ्गुष्ठ मात्र परिमाण वाली गणेश की प्रतिमा का निर्माण करे । जो मनोहर एवं उत्तम लक्षणों से युक्त हो तदनन्तर विधिपूर्वक उसकी प्राणप्रतिष्ठा कर उसे मधुसे स्नान करावे ॥ ४०-४१ ॥
कृष्ण पक्ष की चतुर्दशी से शुक्लपक्ष की चतुर्दशी पर्यन्त गुड़ सहित पायस का नैवेद्य
लगा कर इस मन्त्र का जप करे ॥ ४२ ॥
यह क्रिया प्रतिदिन एकान्त में उच्छिष्ट मुख एवं वस्त्र रहित हो कर, ‘मैं स्वयं गणेश हूँ’ इस भावना के साथ करे । घी एवं तिल की आहुति प्रतिदिन एक हजार की संख्या में देता रहे तो इस प्रयोग के प्रभाव से पन्द्रह दिन के भीतर प्रयोगकर्ता व्यक्ति अथवा राजकुल में उत्पन्न हुआ व्यक्ति राज्य प्राप्त कर लेता है । इसी प्रकार कुम्हार के चाक की मिट्टी की गणेश प्रतिमा बना कर पूजन तथा हवन करने से राज्य अथवा नाना प्रकार की संपत्ति की प्राप्ति होती है ॥ ४३-४४ ॥
बॉबी की मिट्टी की प्रतिमा में उक्त विधि से पूजन एवं होम करने से अभिलषित

निम्बजा नाशयेच्छत्रून्प्रतिमैवं समर्चिता।
१मध्वक्तैर्होमतो लाजैर्वशयेदखिलं जगत् ॥ ४६॥
सुप्तोधिशय्यमुच्छिष्टो जपञ्च्छत्रून्वशं नयेत्।
कटुतैलान्वितै राजीपुष्पैर्विद्वेषयेदरीन् ॥ ४७ ॥
द्यूते विवादे समरे जप्तोऽयं जयमावहेत् ।
कुबेरोऽस्य मनोर्जापान्निधीनां स्वामितामियात् ॥ ४८ ॥
लेभाते राज्यमनरिं वानरेशविभीषणौ।
रक्तवस्त्राङ्गरागाढ्यस्ताम्बूलं निश्यदञ्जपेत् ॥ ४९॥
यद्वा निवेदितं तस्मै मोदकं भक्षयञ्जपेत् ।
पिशितं वा फलं वापि तेन तेन बलिं हरे ॥ ५० ॥

एकोनविंशतिवर्णात्मको बलिदानमन्त्रः
सेन्दुः स्मृतिस्तथाकाशं मन्विन्द्वाढ्यौ च सृष्टिलौ ।
पञ्चान्तकशिवौ तद्वदुच्छिष्टगभगान्वितः ॥ ५१ ॥

॥ ४५ ॥ * ॥ ४६ ॥ अधिशय्यं शय्यायाम् । कटुतैलं सर्षपतैलम् ॥ ४७-४८ ॥ अनरि शत्रुहीनम् ॥ ४९ ॥ तेन ताम्बूलादिना ॥ ५० ॥ बलि मन्त्रमाह – स्मृतिर्गः । सेन्दुस्सानुस्वारः । आकाशं हः । तथासानुस्वारः । सृष्टिलौ ककारलकारौ ।

सिद्धि होती है; गौडी ( गुड़ निर्मित ) प्रतिमा में ऐसा करने से सौभाग्य की प्राप्ति होती है, तथा लावणी प्रतिमा शत्रुओं को विपत्ति से ग्रस्त करती है ॥ ४५ ॥
निम्बनिर्मित प्रतिमा में उक्त विधि से पूजन जप एवं होम करने से शत्रु का विनाश
होता है, और मधुमिश्रित लाजा का होम सारे जगत् को वश में करने वाला होता है ॥ ४६॥
शय्या पर सोये हुये उच्छिष्टावस्था में जप करने से शत्रु वश में हो जाते हैं । कटुतैल में मिले राजी पुष्पों के हवन से शत्रुओं में विद्वेष होता है ॥ ४७ ॥
द्यूत, विवाद एवं युद्ध की स्थिति में इस मन्त्र का जप जयप्रद होता है । इस मन्त्र के जप के प्रभाव से कुबेर नौ निधियों के स्वामी हो गये । इतना ही नहीं, विभीषण और
सुग्रीव को इस मन्त्र का जप करने से राज्य की प्राप्ति हो गई । लाल वस्त्र धारण कर
लाल अङ्गराग लगा कर तथा ताम्बूल चर्वण करते हुए रात्रि के समय उक्त मन्त्र का जप करना चाहिए ॥ ४८-४९ ॥
अथवा गणेश जी को निवेदित लड्डू का भोजन करते हुए इस मन्त्र का जप करना
चाहिए और मांस अथवा फलादि किसी वस्तु की बलि देनी चाहिए ॥ ५० ॥
अब बलि के मन्त्र का उद्धार कहते हैं – सानुस्वार स्मृति (गं), इन्दुसहित आकाश
१. घृतमधुशर्कराक्तैः ।

मन्त्रमहोदधिः
उमाकान्तःशायमान्ते हायक्षायासबिन्दुयः ।
बलिरित्येष कथितो नवेन्द्वर्णो बलेर्मनुः ॥ ५२॥

द्वादशार्णोऽपरो मन्त्रः
ध्रुवो माया सेन्दुशार्ङ्गिर्बीजाढ्यो नववर्णकः ।
द्वादशार्णो मनुः प्रोक्तः सर्वमस्य नवार्णवत् ॥ ५३॥

नवार्णमन्त्रस्य दशवर्णात्मकद्वैविध्यम्
ताराद्यश्च गणेशाद्यो नवार्णो दशवर्णकः ।
द्विविधोस्योपासनं तु प्रोक्तमन्यन्नवार्णवत् ॥ ५४ ॥

कीदृशौ मन्विन्द्वाढ्यौ औकारानुस्वारयुतौ । तेन क्लौं | पञ्चान्तकशिवौ गकारलकारौ तद्वन्मन्विन्द्वाढ्यौ ग्लौं । उच्छिष्टग स्वरूपम् | भगान्वितः उमाकान्तः । एकारयुतो णः णे ॥ सबिन्दुर्यः सानुस्वारो यकार: । अन्यत्स्वरूपम् । मन्त्रो यथा – गं हं क्लौं ग्लौं उच्छिष्टगणेशाय महायक्षायायं बलिः इत्येकोनविंश-
त्यर्णो बलिमन्त्रः ॥ ५१-५२ ॥ मन्त्रान्तरमाह – ध्रुव इति । ध्रुव ॐ। माया ह्रीं । शार्ङ्गी गः सेन्दुः अनुस्वारसहितः । गं त्रिबीजाढ्यः । स्पष्टम् । यथा – ॐ ह्रीं गं हस्तिपिशाचि लिखे स्वाहेति द्वादशार्णः ॥ ५३ ॥ ताराद्यो यथा । ॐ हस्तिपिशाचि
लिखे स्वाहा । गणेशाद्यो यथा- गं हस्तिपिशाचि लिखे स्वाहा॥ ५४॥

(हं), अनुस्वार एवं औकार युक्त ककार लकार ( क्लौं ), उसी प्रकार गकार लकार (ग्लौं),  तदनन्तर ‘उच्छिष्टग’ फिर एकार युक्त ण (णे), फिर ‘शाय’ पद, फिर ‘महायक्षाया’ तदनन्तर (यं) और अन्त में ‘बलिः’ लगाने से १९ अक्षरों का बलिदान मन्त्र बनता है ।
विमर्श – मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है – गं हं क्लौं ग्लौं उच्छिष्टगणेशाय महायक्षायायं बलिः ॥ ५१-५२ ॥
अब उच्छिष्ट गणपति का अन्य मन्त्र कहते हैं – ध्रुव ( ॐ ), माया (ह्रीं) तथा अनुस्वार युक्त शार्ङ्गि ( गं) ये तीन बीजाक्षर नवार्णमन्त्र के पूर्व जोड़ देने से द्वादशाक्षर मन्त्र बन जाता है, इसका विनियोग न्यास ध्यान आदि नवार्णमन्त्र के समान ही समझना
चाहिए (द्र० २. ३१-३९) ।
विमर्श – द्वादशाक्षर मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है – ॐ ह्रीं गं हस्तिपिशाचि लिखे
स्वाहा || ५३॥
आदि में तार (ॐ) इसके पश्चात् नवार्णमन्त्र लगा देने से, अथवा गं इसके पश्चात् नवार्ण मन्त्र लगा देने से दो प्रकार का दशाक्षर गणपति का मन्त्र निष्पन्न होता है – उक्त दोनों मन्त्रों में भी नवार्ण मन्त्र की ही तरह विनियोग न्यास तथा ध्यान का विधान कहा गया है || ५४ ॥

एकोनविंशतिवर्णात्मकउच्छिष्टविनायकमन्त्रः
ध्रुवो हृदुच्छिष्टगणेशाय ते तु नवाक्षरः ।
एकोनविंशत्यर्णाढ्यो मनुर्मुन्यादिपूर्ववत् ॥ ५५ ॥
त्रिभिः सप्तभिरक्षिभ्यां त्रिभिर्द्वाभ्यां द्वयेन च ।
मन्त्रोत्थितैः सुधीर्वर्णैः कुर्यादङ्गं पुरार्चनम् ॥ ५६ ॥

धनधान्याद्यतुलयशोदाता–सप्तत्रिंशदक्षरात्मकउच्छिष्टगणनाथमन्त्रः
तारो नमो भगवते झिण्टीशश्चतुराननः ।
दंष्ट्राय हस्तिमुच्चार्य खाय लम्बोदराय च ॥ ५७ ॥
उच्छिष्टमवियद्दीर्घात्मने पाशोंकुशः परा।
सेन्दुः शार्ङ्गी भगयुते द्वे मेधे वह्निकामिनी ॥ ५८ ॥

मन्त्रान्तरमाह – ध्रुवेति । ध्रुवः प्रणवः हृन्नमः स्वरूपमन्यत् । मन्त्रः – ॐ नम उच्छिष्टगणेशाय हस्तिपिशाचि लिखे स्वाहा इत्येकोनविंशतिवर्णः । मुन्यादीति। ऋषिश्छन्दो देवताः नवार्णवत् ॥ ५५ ॥ षडङ्गमाह – त्रिभिरिति । अर्चनं पुरा पूर्ववदित्यर्थः ॥ ५६ ॥ मन्त्रान्तरमाह – तार इति ॥ झिण्टीशः ए । चतुराननः कः । दीर्घं वियत् हा । पाश आं । अंकुशः क्रों परा ह्रीं । सेन्दुशार्ङ्गी गं । भगयुते द्वे

विमर्श – दशाक्षर मन्त्र – (१) ॐ हस्तिपिशचिलिखे स्वाहा
(२) गं हस्तिपिशाचिलिखे स्वाहा ॥ ५४॥
अव एकोनविंशाक्षर मन्त्र का उद्धार करते हैं – ध्रुव ( ॐ ), हृद् ( नमः), फिर ‘उच्छिष्ट गणेशाय’ तदनन्तर नवार्णमन्त्र ( २. ३१) लगा देने से उन्नीस अक्षरों का मन्त्र बनता है । इसके भी ऋषि, छन्द, देवता आदि पूर्वोक्त नवार्णमन्त्र के समान हैं ॥ ५५ ॥
विमर्श – इस मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है – ‘ॐ नमः उच्छिष्टगणेशाय हस्तिपिशाचि लिखे स्वाहा’ ॥ ५५॥
मन्त्र के ३, ७, २, ३, २ एवं २ अक्षरों से षडङ्गन्यास एवं अङ्गपूजा पूर्ववत् करनी
चाहिए ॥ ५६ ॥
विमर्श – विनियोग – ॐ अस्योच्छिष्टगणपतिमन्त्रस्य कङ्कोलऋषिः विराट्छन्दः उच्छिष्टगणपतिर्देवता आत्मनः अभीष्टसिद्धयर्थे उच्छिष्टगणपति मन्त्र जपे विनियोगः ।
षडङ्गन्यासः – ॐ नमः हृदयाय नमः, ॐ उच्छिष्टगणेशाय शिरसे स्वाहा,
ॐ हस्ति शिखायै वषट्, ॐ पिशाचि कवचाय हुम्,
ॐ लिखे नेत्रत्रयाय वौषट्, ॐ स्वाहा अस्त्राय फट् ।
ध्यान – चतुर्भुजं रक्ततनुमित्यादि ……… (द्र० २. ३४) ॥५६॥
अब ३७ अक्षरों का उच्छिष्ट गणपति का मन्त्र कहते हैं – तार ( ॐ ),

उच्छिष्टगणनाथस्य मनुरद्रिगुणाक्षरः ।

गणको मुनिराख्यातो गायत्रीच्छन्द ईरितः ॥ ५९ ॥

उच्छिष्टगणपो देवो जपेदुच्छिष्ट एव तम् ।

सप्तदिग्बाणसप्ताब्धियुगार्णैरङ्गकं मनोः ॥ ६०॥

ध्यानम्

शरान्धनुः पाशसृणीस्वहस्तै

र्दधानमारक्तसरोरुहस्थम् ।

विवस्त्रपत्न्यां सुरतप्रवृत्त

मुच्छिष्टमम्बासुतमाश्रयेऽहम् ॥ ६१॥

मेधे। एकारयुत घद्वयम् । वह्निकामिनी स्वाहा । अन्यत्स्वरूपम् । ॐ नमो भगवते एकदंष्ट्राय हस्तिमुखाय लम्बोदराय उच्छिष्टमहात्मने आँ क्रों ह्रीं गं घे घे स्वाहा । अद्रिगुणाक्षरः सप्तत्रिंशदक्षरः ।। ५७-५९ ॥ षडङ्गमाह – सप्तेति ।। ६० ॥ ध्यानमाह – शरानिति । धनुःपाशौ वामयोः । शरांकुशौ दक्षयोः ॥ ६१ ॥ * ॥ ६२॥

तदनन्तर ‘नमोभगवते’, फिर झिण्टीश (ए), चतुरानन ( क ), फिर ‘दंष्ट्राहस्तिमु’ फिर ‘खाय’, ‘लम्बोदराय’, फिर ‘उच्छिष्टम’ तदनन्तर दीर्घ वियत् ( हा), फिर ‘त्मने’ पाश ( आ ), अङ्कुश ( क्रौं ), परा (ह्रीं) सेन्दुशाङ्गीं ( गं) भगसहित द्विमेघ (घे घे ) इसके अन्त में वह्निकामिनी ( स्वाहा ) लगाने से ३७ अक्षरों का मन्त्र निष्पन्न हो जाता है ॥ ५७-५९॥

इस मन्त्र के गणक ऋषिः गायत्री छन्द एवं उच्छिष्ट गणपति देवता हैं । उच्छिष्टमुख से ही इनके जप का विधान है । मन्त्र के यथाक्रम ७, १०, ५, ७, ४ एवं ४ अक्षरों से षडङ्गन्यास एवं अङ्गपूजा करनी चाहिए ॥ ५९-६०॥

विमर्श – सैंतिस अक्षरों के मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है – ॐ नमो भगवते एकदंष्ट्राय हस्तिमुखाय लम्बोदराय उच्छिष्टमहात्मने आँ क्रौं ह्रीं गं घे घे स्वाहा ।

विनियोग – अस्योच्छिष्टगणपति मन्त्रस्य गणकऋषिर्गायत्रीच्छन्दः उच्छिष्टगणपतिर्देवता आत्मनोऽभीष्टसिद्धये उच्छिष्टगणपतिमन्त्रजपे विनियोगः ।

ध्यान – उच्छिष्टगणपति का ध्यान आगे के श्लोक २.६१ में देखिए ।

षडङ्गन्यास – ॐ नमो भगवते हृदयाय नमः, ॐ एकदंष्ट्राय हस्तिमुखाय शिरसे स्वाहा,

ॐ लम्बोदराय शिखायै वषट्, ॐ उच्छिष्टमहात्मने कवचाय हुम्,

ॐ आँ ह्रीं क्रौं गं नेत्रत्रयाय वौषट्, ॐ घे घे स्वाहा अस्त्राय फट् ॥ ५७-६० ॥

अब इस मन्त्र के पुरश्चरण के लिए ध्यान कह रहे हैं – बायें हाथों में धनुष एवं पाश, दाहिने हाथों में शर एवं अङ्कुश धारण किए हुए लाल कमल पर आसीन विवस्त्रा अपनी पत्नी से संभोग में निरत पार्वती पुत्र उच्छिष्टगणपति का मैं आश्रय लेता हूँ ॥ ६१ ॥

पुरश्चरणकथनम्

लक्षं जपेद्घृतैर्हुत्वाद्दशांश प्रपूजयेत् ।

पूर्वोक्तपीठे स्वाभीष्टसिद्धये पूर्ववद्विभुम् ॥ ६२॥

कृष्णाष्टम्यादितद्भूतं यावत्तावज्जपेन्मनुम् ।

प्रत्यहं साष्टसाहस्त्रं जुहुयात्तद्दशांशतः ॥ ६३ ॥

तर्पयेदपि मन्त्रोऽयं सिद्धिमेवं प्रयच्छति।

धनं धान्यं सुतान्पौत्रान् सौभाग्यमतुलं यशः ॥ ६४॥

मूर्तिं कुर्याद् गणेशस्य शुभाहे निम्बदारुणा ।

प्राणप्रतिष्ठां कृत्वाथ तदग्रे मन्त्रमाजपेत् ॥ ६५॥

च ध्यात्वा दासवत्सोऽपिवश्यो भवति निश्चितम् ।

नदीजलं समादाय सप्तविंशतिसंख्यया ॥ ६६ ॥

मन्त्रयित्वा मुखं तेन प्रक्षाल्येशसभां व्रजेत् ।

पश्येद्यं दृश्यते येन स वश्यो जायते क्षणात् ॥ ६७ ॥

चतुःसहस्रं धत्तूरपुष्पाणि मनुनार्पयेत् ।

गणेशाय नृपादीनां जनानां वश्यताकृते ॥ ६८॥

तद्भूतं यावत्कृष्णचतुर्दशीपर्यन्तम् ॥ ६३॥ * ॥ ६४-६६ ॥

अब इस मन्त्र से पुरश्चरणविधि कहते हैं – साधक अपनी अभीष्ट सिद्धि के लिए

पूर्वोक्त पीठ पर उपर्युक्त विधि से पूजन कर उक्त मन्त्र का एक लाख जप करे । फिर घी द्वारा उसका दशांश हवन करे ॥ ६२॥

कृष्ण पक्ष की अष्टमी से ले कर चतुर्दशी पर्यन्त प्रतिदिन आठ हजार पाँच सौ की संख्या में जप, इसका दशांश (८५० की संख्या में ) होम तथा उसका दशांश ( ८५

बार) से तर्पण करना चाहिए । ऐसा करने से यह मन्त्र सिद्धि प्रदान करता है, इतना ही

नहीं धन धान्य, पुत्र, पौत्र, सौभग्य एवं सुयश भी प्राप्त होता है ॥ ६३-६४ ॥

शुभ मुहूर्त में नीम की लकड़ी से गणेश जी की मूर्ति का निर्माण करना चाहिए; तदनन्तर प्राण प्रतिष्ठित कर उसी मूर्ति के आगे जप करना चाहिए ॥ ६५ ॥

जिसका ध्यान कर जप किया जाता है वह भी निश्चित रूप से वश में हो जाता है । इतना ही नहीं, नदी का जल ले कर २७ बार इस मन्त्र से उसे अभिमन्त्रित कर उस जल से मुख प्रक्षालन कर राजसभा में जाने पर साधक इस मन्त्र के प्रभाव से जिसे देखता

है या जो उसे देखता है वह तत्काल वश में हो जाता है ॥ ६६-६७ ॥

राजाओं को अथवा राजकर्मचारियों को अपने वश में करने के लिए उक्त मन्त्र के

द्वारा चार हजार की संख्या में धतूरे का पुष्प श्री गणेश जी को समर्पित करना चाहिए ॥ ६८॥

सुन्दरीवामपादस्य रेणुमादाय तत्र तु।

संस्थाप्य गणनाथस्य प्रतिमां प्रजपेन्मनुम् ॥ ६९ ॥

तां ध्यात्वा रविसाहस्त्रं सा समायाति दूरतः ।

श्वेतार्केणाथ निम्बेन कृत्वा मूर्तिं धृतासुकाम् ॥ ७० ॥

चतुर्थ्यां पूजयेद् रात्रौ रक्तः कुसुमचन्दनैः ।

जप्त्वा सहस्त्रं तां मूर्तिं क्षिपेद् रात्रौ सरित्तटे ॥ ७१ ॥

स्वेष्टं कार्य्यं समाचष्टे स्वप्ने तस्य गणाधिपः ।

सहस्त्रं निम्बकाष्ठानां होमादुच्चाटयेदरीन् ॥ ७२ ॥

वज्रिणः समिधां होमाद्रिपुर्यमपुरं व्रजेत् ।

वानरस्यास्थिसंजप्तं क्षिप्तमुच्चाटयेद् गृहे ॥ ७३ ॥

जप्तं नरास्थिकन्याया गृहे क्षिप्तं तदाप्तिकृत् ।

कुलालस्य मृदा स्त्रीणां वामपादस्य रेणुना ॥ ७४॥

कृत्वा पुत्तलिकां तस्या हृदि स्त्रीनाम संलिखेत् ।

निखनेन्मन्त्रसंजप्तैर्निम्बकाष्ठैः क्षिताविमाम् ॥ ७५॥

सोन्मत्ता भवति क्षिप्रमुद्धृतायां सुखं भवेत् ।

शत्रोरेवं कृता सा तु लशुनेन समन्विता ॥ ७६ ॥

धृतासुकां कृतप्राणप्रतिष्ठाम् ॥ ७० ॥ * ॥ ७१-७२॥ वज्रीस्नुही ॥ ७३ ॥ *॥ ७४-७७॥

सुन्दरी स्त्री के बाएं पैर की धूलि ला कर उसे गणेश प्रतिमा के नीचे स्थापित करे, फिर उस स्त्री का ध्यान कर बारह हजार की संख्या में इस मन्त्र का जप करे तो वह दूर रहने पर भी सन्निकट आ जाती है । सफेद मन्दार की लकड़ी अथवा निम्ब की लकड़ी से गणेश जी की मूर्ति का निर्माण कर उसमें प्राणप्रतिष्ठा करे । तदनन्तर चतुर्थी तिथि को रात्रि में लालचन्दन एवं लाल पुष्पों से पूजन करे, तदनन्तर एक हजार उक्त मन्त्र का जप कर उसी रात्रि में उस प्रतिमा को किसी नदी के किनारे डाल दे तो गणपति स्वयं साधक के अभीष्ट कार्य को स्वप्न में बतला देते हैं । निम्बकाष्ठ की लकड़ियों की समिधा से एक हजार उक्त मन्त्र द्वारा आहुतियाँ देने से शत्रु का उच्चाटन हो जाता है ॥ ६९-७२ ॥

वज्री समिध द्वारा होम करने से शत्रु यमपुर चला जाता है वानर की हड्डी पर जप करने से उस हड्डी को जिसके घर में फेंक दिया जाता है उस घर में उच्चाटन हो जाता है ॥ ७३॥

यदि मनुष्य की हड्डी पर जप कर कन्या के घर में उसे फेंक देवे तो वह कन्या उसे सुलभ हो जाती है । कुम्हार के चाक की मिट्टी को स्त्री के बायें पैर की धूलि से मिला कर पुतला बनावे । फिर उसके हृदय पर प्राप्तव्य स्त्री का नाम लिखे । तदनन्तर

शरावान्तर्गता सम्यक्पूजिता द्वारि विद्विषः ।

निखाता पक्षमात्रेण शत्रूच्चाटनकृत्स्मृता ॥ ७७ ॥

विषमे समनुप्राप्ते सितार्कारिष्टदारुजम्।

गणपं पूजितं सम्यक्कुसुमै रक्तचन्दनैः ॥ ७८ ॥

मद्यभाण्डस्थितं हस्तमात्रे तं निखनेत्स्थले।

तत्रोपविश्य प्रजपेन्मन्त्री नक्तं दिवा मनुम् ॥ ७९ ॥

सप्ताहमध्ये नश्यन्ति सर्वे घोरा उपद्रवाः ।

शत्रवो वशमायान्ति वर्द्धन्ते धनसम्पदः ॥ ८॥

दुष्टस्त्री वामपादस्य रजसा निजदेहजैः ।

मलैर्मूत्रपुरीषाद्यैः कुम्भकारमृदापि च ॥ ८१॥

एतैः कृत्वा गणेशस्य प्रतिमां मद्यभाण्डगाम् ।

सम्पूज्य निखनेद् भूमौ हस्तार्द्धे पूरिते पुनः ॥ ८२ ॥

संस्थाप्य वह्निं जुहुयात्कुसुमैर्हयमारजैः ।

सहस्त्रं सा भवेद्दासी तन्वाचमनसाधनैः ॥ ८३ ॥

एवमादिप्रयोगांस्तु नवार्णेनापि साधयेत्।

अरिष्टो निम्बः ॥ ७८ ॥ * ॥ ७९-८२॥ हयमारजैः करवीरोत्थैः ॥ ८३॥

उक्त मन्त्र का जप कर उस पुतले को नीम की लकड़ी के साथ भूमि में गाड़ देवे तो वह स्त्री तत्काल उन्मत्त हो जाती है । फिर उस पुतले को जमीन से निकालने पर प्रकृतिस्थ

हो स्वस्थ हो जाती है । इसी प्रकार शत्रु का पुतला बना कर उसे लशुन के साथ किसी मिट्टी के पात्र में स्थापित कर भली प्रकार से पूजन करे । फिर शत्रु के दरवाजे पर उसे गाड़ देवे तो पक्ष दिन ( १५ दिन ) में शत्रु का उच्चाटन हो जाता है ॥ ७४-७७ ॥

विषम परिस्थिति उत्पन्न होने पर सफेद मन्दार या नीम की लकड़ी की प्रतिमा बनावे । फिर लाल चन्दन एवं लाल फूलों से विधिवत् उसका पूजन करे, तदनन्तर उसे मद्य पात्र में रख कर जमीन में एक हाथ नीचे गाड़ कर उसके उपर बैठ कर दिन रात इस

मन्त्र का जप करे तो एक सप्ताह के भीतर घोर से घोर उपद्रव नष्ट हो जाते हैं, शत्रु वश में हो जाते हैं तथा धन संपत्ति की अभिवृद्धि होती है ॥ ७८-८० ॥

दुष्ट स्त्री के बायें पैर की धूल अपने शरीर के मल मूत्र विष्टा आदि तथा कुम्हार के चाक की मिट्टी इन सबको मिला कर गणेश जी की प्रतिमा निर्माण करे । फिर उसे मद्य-पात्र में रख कर विधिवत पूजन करे । फिर जमीन में एक हाथ नीचे गाड़ कर

गड्ढे को भर देवे । फिर उसके ऊपर अग्नि स्थपित कर कनेर की पुष्पों की एक हजार

आहुति प्रदान करे तो वह दुष्ट स्त्री दासी के समान हो जाती है । उपरोक्त सारे प्रयोग

नवार्ण मन्त्र से भी किए जा सकते हैं ॥ १-१४॥

द्वात्रिंशद् वर्णात्मकोऽपरो मन्त्रः

तारो हस्तिमुखायाथ ङेन्तो लम्बोदरस्तथा ॥ ८४ ॥

उच्छिष्टान्ते महात्माङे पाशांकुशशिवात्मभूः ।

माया वर्म्म च घे घे उच्छिष्टाय दहनाङ्गना ॥ ८५॥

द्वात्रिंशदक्षरो मन्त्रो यजनं पूर्ववन्मतम् ।

रसेषु सप्तषट्षट्क नेत्रार्णैरङ्गमीरितम् ॥ ८६॥

उच्छिष्टगजवक्त्रस्य मन्त्रेष्वेषु न शोधनम्।

सिद्धादिचक्रं मासादेः प्राप्तास्ते सिद्धिदा गुरोः ॥ ८७ ॥

मन्त्रान्तरमाह – तार इति । तारः ॐ । महात्माङे महात्मने । पाशादियुक्तम् । आत्मभूः क्लीं । माया हीं । वर्म हूं । दहनाङ्गना स्वाहा । स्वरूपमन्यत् । यथा – ॐ हस्तिमुखाय लम्बोदराय उच्छिष्टमहात्मने आं क्रों ह्रीं क्लीं ह्रीं हू घे घे उच्छिष्टाय स्वाहा ॥ ८४-८५ ॥ द्वात्रिंशदर्णः । षडङ्गमाह – रस इति ॥८६॥ * ॥ ८७॥

अब २२ अक्षरों वाले गणपति के मन्त्र का उद्धार करते हैं –

तार (ॐ) उसके बाद ‘हस्तिमुखाय’ फिर क्रमशः चतुर्थ्यन्त लम्बोदर ( लम्बोदराय ) फिर ‘उच्छिष्ट’ के बाद चतुर्थ्यन्त ‘महात्मा’ पद ( उच्छिष्टमहात्मने ), फिर पाश ( आं), अङ्कुश ( क्रौं ), शिवा ( ह्रीं), आत्मभूः ( क्लीं ), माया (ह्रीं), वर्म (हुम् ) फिर ‘घे घे उच्छिष्टाय’ तदनन्तर दहनाङ्गना ( स्वाहा ) लगाने से बत्तीस अक्षरों का मन्त्र निष्पन्न होता है ।

इस मन्त्र का पूजन आदि पूर्वोक्त विधि (द्र० २.६०) से करना चाहिए । मन्त्र के ६, ५, ७, ६, ६, एवं दो अक्षरों से अङ्गन्यास कहा गया है ॥ ८४-८६॥

विमर्श – इस मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है – ॐ हस्तिमुखाय लम्बोदराय उच्छिष्टमहात्मने आं क्रौं ह्रीं क्लीं ह्रीं हूं घे घे उच्छिष्टाय स्वाहा ।

विनियोग – ॐ अस्योच्छिष्टगणपतिमन्त्रस्य गणकऋषिः गायत्रीछन्दः उच्छिष्ट गणपतिर्देवता आत्मनोऽभीष्टसिद्ध्यर्थे जपे विनियोगः (द्र० २. ५९) ।

षडङ्गन्यास – ॐ हस्तिमुखाय हृदयाय नमः, ॐ लम्बोदराय शिरसे स्वाहा, ॐ उच्छिष्टमहात्मने शिखायै वषट्, ॐ आं क्रौं ह्रीं क्लीं ह्रीं हुम् कवचाय हुम् घे घे उच्छिष्टाय नेत्रत्रयाय वौषट्, स्वाहा अस्त्राय फट् । ध्यान – २. ९२ में देखिये ।

इस प्रकार न्यासादि कर पीठपूजा आवरण पूजा आदि पूर्वोक्त कार्य संपादन कर इस

मन्त्र का एक लाख जप दशांश हवन, तद्दशांश तर्पण तद्दशांश मार्जन एवं तद्दशांश

ब्राह्मण भोजन कराने से पुरश्चरण अर्थात मन्त्र की सिद्धि होती है ॥ ८४-८६ ॥

अब उच्छिष्टगणपति मन्त्र की विशेषता कहते हैं – उच्छिष्टगणपति के मन्त्रों की

मनवोऽमी सदा गोप्या न प्रकाश्या यतः कुतः ।

परीक्षिताय शिष्याय प्रदेया निजसूनवे ॥ ८८ ॥

चतुरक्षरः शक्तिविनायकमन्त्रः

माया त्रिमूर्तिचन्द्रस्थौ पञ्चान्तकहुताशनौ ।

तारादिशक्तिबीजान्तो मन्त्रोऽयं चतुरक्षरः ॥ ८६॥

भार्गवोऽस्य मुनिश्छन्दो विराट् शक्तिर्गणाधिप ।

देवो माया द्वितीये तु शक्तिबीजे प्रकीर्तिते ॥ ६० ॥

षड्दीर्घयुगद्वितीयेन ताराद्येन षडङ्गकम् ।

विधाय सावधानेन मनसा संस्मरेत् प्रभुम् ॥ ६१॥

उच्छिष्टगणेशा उक्ताः ॥ ८८॥ शक्तिविनायकसंज्ञं मन्त्रान्तरमाह – मायेति । माया हीं । पञ्चान्तकहुताशनौ गकाररेफौ । त्रिमूर्तिचन्द्रस्थौ इकारानुस्वारयुक्तौ । तेन ग्रीं तारादिशक्तिबीजान्तः । प्रणवादिर्मायाबीजान्तः । यथा – ॐ ह्रीं ग्रीं ह्रीं इति चतुर्वर्णः ॥ ८९॥ देव इति । पूर्वेण सम्बन्धः । माया शक्तिः । द्वितीयं बीजम् ॥ ९०॥ षडङ्गमाह – षडिति । ॐ ग्रां हृत् । ॐ ग्रीं शिर इत्यादि ॥ ९१॥

सिद्धि के लिए किसी संशोधन की आवश्यकता नहीं है न तो सिद्धि के लिए सिद्धिदायक चक्र की आवश्यकता है, न किसी शुभ मासादि का विचार किया जाता है । ये मन्त्र गुरु से प्राप्त होते ही सिद्धिप्रद हो जाते हैं ॥ ८७॥

इन मन्त्रों को सदा गोपनीय रखना चाहिए, और जैसे तैसे जहाँ तहाँ कभी इसको प्रकाशित भी नहीं करना चाहिए । भलीभाॅति परीक्षा करने के उपरान्त ही अपने शिष्य

एवं पुत्र को इन मन्त्रों की दीक्षा देनी चाहिए ॥ ८८ ॥

अब शक्ति विनायक मन्त्र का उद्धार कहते हैं – प्रारम्भ में तार ( ॐ ) उसके बाद माया (ह्रीं), फिर त्रिमूर्ति ईकार चन्द्र ( अनुस्वार ) से युक्त पञ्चान्तक गकार हुताशन

रकार (ग्रीं) और अन्त में शक्तिबीज (ह्रीं) लगाने से चार अक्षरों का शक्ति विनायक मन्त्र निष्पन्न होता है || ८९||

विमर्श – इस मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है – ॐ हीं ग्रीं ह्रीं ॥८९॥

इस मन्त्र के भार्गव ऋषि हैं, विराट् छन्द है, शक्ति से युक्त गणपति इसके देवता हैं। माया बीज ( ह्रीं ) शक्ति है तथा दूसरा ग्रीं बीज कहा गया है, प्रणव सहित द्वितीय ग्र

में अनुस्वार सहित ६ दीर्घस्वरों को लगा कर षडङ्गन्यास करना चाहिए, फिर ध्यान कर

एकाग्रचित्त हो कर प्रभु श्रीगणेश का जप करना चाहिए ॥ ९०-९१’ ॥

विमर्श – विनियोग – अस्य श्रीशक्तिंविनायकमन्त्रस्य भार्गवऋषिः विराट्छन्दः शक्ति गणाधिपो देवता ह्रीं शक्तिः ग्रीं बीजमात्मनोभीष्ट सिद्ध्यर्थे जपे विनियोगः ।

१विषाणांकुशावक्षसूत्रं च पाशं

दधानं करैर्मोदकं पुष्करेण ।

स्वपत्न्या युतं हेमभूषाभराढ्यं

गणेशं समुद्यद्दिनेशाभमीडे || ९२ ॥

एवं ध्यात्वा जपेल्लक्षचतुष्कं तद्दशांशतः ।

अपूपैर्जुहुयाद् वह्नौ मध्वक्तैस्तर्पयेच्च तम् ॥ ९३ ॥

पूर्वोक्ते पूजयेत्पीठे केसरेष्वङ्गदेवताः ।

दलेषु वक्रतुण्डाद्यान्ब्राह्मीत्याद्यान्दलाग्रगान्२ ॥ ९४ ॥

ककुप्पालांस्तदस्त्राणि सिद्ध एवं भवेन्मनुः ।

घृताक्तमन्नं जुहुयादावर्षादन्नवान्भवेत् ॥ ९५ ॥

ध्यानमाह विषाणेति । कुशाक्षसूत्रे दक्षयोः । अन्ये वामयोः ॥ ९२-९४ ॥ ककुप्पालान् इन्द्रादीन् ॥ ९५ ॥

ऋष्यादिन्यास – ॐ भार्गवाय ऋषये नमः शिरसि, विराट्छन्दसे नमः मुखे, ॐ शक्तिगणाधिपदेवतायै नमः हृदये, ॐ ग्रीं बीजाय नमः गुह्ये, ॐ ह्रीं शक्तये नमः पादयोः ।

षडङ्गन्यास – ॐ ग्रां हृदयाय नमः, ॐ ग्रीं शिरसे स्वाहा, ॐ ग्रूं शिखायै वषट्, ॐ ग्रैं कवचाय हुम, ॐ ग्रौं नेत्रत्रयाय वौषट्, ॐ ग्रः अस्त्राय फट् ॥ ९०-९१ ॥

अब इस मत्र के पुरश्चरण के लिए ध्यान कहते हैं – दाहिने हाथों में अङ्कुश एवं अक्षसूत्र बायें हाथों में विषाण ( दन्त ) एवं पाश धारण किए हुए तथा सूँड़ में मोदक लिए हुए, अपनी पत्नी के साथसुवर्णरचित अलङ्कारों से भूषित उदीयमान सूर्य जैसे आभा वाले गणेश की मैं वन्दना करता हूँ ॥ ९२ ॥

अब पुरश्चरण का प्रकार कहते हैं – इस प्रकार ध्यान कर उक्त मन्त्र का चार लाख जप करना चाहिए । तदनन्तर मधुयुक्त अपूपों से दशांश होम करना चाहिए । फिर उसका दशांश तर्पणादि करना चाहिए ॥ ६३॥

पूर्वोक्त पीठ पर तथा केसरों में अङ्गदेवताओं का पूजन करना चाहिए । दलों में वक्रतुण्ड आदि का तथा दल के अग्रभाग में ब्राह्मी आदि मातृकाओं का, फिर दशों दिशाओं में दश दिक्पालों का, तदनन्तर उनके आयुधों का पूजन करना चाहिए । इस प्रकार यन्त्र पर पूजन कर मन्त्र का पुरश्चरण करने से मन्त्र की सिद्धि

होती है – (द्र० २. ८-१८) | ९४-९५ ॥

अब गणेश प्रयोग में विविध पदार्थों के होम का फल कहते हैं – घृत सहित अन्न की आहुतियाँ देने से साधक अन्नवान हो जाता है, पायस के होम से लक्ष्मी प्राप्ति तथा

१. दन्त० ।

२. शुण्डाग्रेण ।

परमान्नैर्हता लक्ष्मीरिक्षुदण्डैर्नृपश्रियः ।

रम्भाफलैर्नारिकेलैः पृथुकैर्वश्यता भवेत् ॥ ९६ ॥

घृतेन धनमाप्नोति लवणैर्मधुसंयुतैः ।

वामनेत्रां वशीकुर्यादपूपैः पृथिवीपतिम् ॥ ९७ ॥

अष्टाविंशत्यर्णात्मको लक्ष्मीगणेशमन्त्रः

तारो रमा चन्द्रयुक्तः खान्तः सौम्या समीरणः ।

ङेन्तो गणपतिस्तोयं रवरान्तेद सर्व च ॥ ९८ ||

जनं मे वशमादीर्घो वायुः पावककामिनी ।

अष्टाविंशतिवर्णोऽयं मनुर्द्धनसमृद्धिदः ॥ ९९ ॥

१अन्तर्यामीमुनिश्छन्दो गायत्रीदेवता मनोः ।

लक्ष्मीविनायको बीजं रमा शक्तिर्वसुप्रिया ।

रमागणेशबीजाभ्यां दीर्घाढ्याभ्यां षडङ्गकम् ॥ १००॥

परमान्नं पायसम् ॥ ९६ ॥ वामनेत्रा नारी ॥ ९७ ॥ मन्त्रान्तरमाह – तार इति। तारः ॐ । रमा श्रीं चन्द्रयुक्तः खान्तः गं । समीरणो यः । तोयं वः । दीर्घो नः । वायुर्यः । पावककामिनी स्वाहा । अन्यत्स्वरूपम् ॐ श्रीं गं सौम्याय गणपतये वर वरद सर्वजनं मे वशमानय स्वाहेति अष्टाविंशत्यर्णो लक्ष्मीगणेशो मन्त्रः ॥ ९८-१००॥

गन्ने के होम से राज्यलक्ष्मी प्राप्त होती है । केला एवं नारिकेल द्वारा हवन करने से लोगों को वश में करने की शक्ति आती है । घी के हवन से धन प्राप्ति तथा मधु मिश्रित लवण के होम से स्त्री वश में हो जाती है । इतना ही नहीं अपूपों के होम से राजा वश में हो जाता है || ६५-६७॥

अब लक्ष्मी विनायक मन्त्र कहते हैं – तार ( ॐ ), रमा (श्रीं) इसके बाद सानुस्वार ख के आगे वाला वर्ण (गं) फिर ‘सौम्या’ पद, तदनन्तर समीरण ‘य’, इसके बाद चतुर्थ्यन्त गणपति शब्द ( गणपतये ), फिर तोय (व), फिर र (वर), इसके बाद पुनः दान्त वरशब्द ( वरद ), तदनन्तर ‘सर्वजनं मे वश’ के बाद ‘मा’, दीर्घ (न), वायु (य) और अन्त में पावककामिनी ( स्वाहा ) लगाने से २८ अक्षरों का मन्त्र बनता है जो धन की समृद्धि करता है || ९८-९९ ॥

विमर्श – मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है – ॐ श्रीं गं सौम्याय गणपतये वर वरद सर्वजनं मे वशमानय स्वाहा || ९८-९९ ॥

इस मन्त्र के अन्तर्यामी ऋषि हैं, गायत्री छन्द है, लक्ष्मीविनायक देवता हैं रमा (श्रीं ) बीज है तथा स्वाहा शक्ति है । रमा ( श्रीं ) गणेश (गं) में ६ दीर्घ वर्णो को लगा कर षडङ्गन्यास करना चाहिए ॥ १००॥

विमर्श विनियोग का स्वरूप – अस्य श्रीलक्ष्मीविनायकमन्त्रस्य अन्तर्यामीऋषिः

ध्यानकथनम्
दन्ताभये चक्रदरौ दधानं
कराग्रगस्वर्णघटं त्रिनेत्रम् ।
धृताब्जया लिङ्गितमब्धिपुत्र्या
लक्ष्मीगणेशं कनकाभमीडे ॥ १०१॥

पुरश्चरणकथनम्
चतुर्लक्षं जपेन्मन्त्रं समिद्धिर्बिल्वशाखिनः ।
दशांश जुहुयात् पीठे पूर्वोक्ते तं प्रपूजयेत् ॥ १०२ ॥
आदावङ्गानि सम्पूज्य शक्तिरष्टविमा यजेत् ।
बलाका विमला पश्चात् कमला वनमालिका || १०३ ॥
विभीषिका मालिका च शाङ्करी वसुबालिका ।
शंखपद्मनिधी पूज्यौ पार्श्वयोर्दक्षवामयोः ॥ १०४ ॥
लोकाधिपांस्तदस्त्राणि तद्बहिः परिपूजयेत् ।
एवं सिद्धे मनौ मन्त्री प्रयोगान्कर्क्तुमर्हति ॥ १०५॥

षडङ्गमाह – रमेति । श्रीं गां हृत्, श्रीं गीं शिरः, श्रीं गुं शिखेत्यादि । ध्यानमाह – दन्तेति । दन्तशङ्खौ दक्षयोः । अभयचक्रे वामयोः । शुण्डाग्रे स्वर्णकुम्भः ॥ १०१॥ * ॥ १०२-१०५ ॥

गायत्रीछन्देः लक्ष्मीविनायको देवता श्रीं बीजं स्वाहा शक्तिः आत्मनोभीष्टसिद्धयर्थे जपे
विनियोगः ।
ऋष्यादिन्यास – ॐ अन्तर्यामीऋषये नमः शिरसि, गायत्रीछन्दसे नमः मुखे, लक्ष्मीविनायकदेवतायै नमः हृदि, श्री बीजाय नमः गुह्ये, स्वाहा शक्तये नमः पादयोः।
षडङ्गन्यास – ॐ श्रीं गां हृदयाय नमः, ॐ श्रीं गीं शिरसे स्वाहा,
ॐ श्रीं गूं शिखायै वषट्, ॐ श्रीं गैं कवचाय हुम,
ॐ श्रीं गौं नेत्रत्रयाय वौषट्, ॐ श्रीं गः अस्त्राय फट् ॥ १००॥
अब इस मन्त्र का ध्यान कहते हैं – अपने दाहिने हाथ में दन्त एवं शङ्ख तथा बायें हाथ में अभय एवं चक्र धारण किये हुये सूँड के अग्र भाग में सुवर्ण निर्मित घट लिए हुये हाथ में कमल धारण करने वाली महालक्ष्मी द्वारा आलिङ्गित, तीनों नेत्रों वाले सुवर्ण के समान आभा वाले लक्ष्मी गणेश की मैं वन्दना करता हूँ ॥ १०१॥
अब उक्त मन्त्र के पुरश्चरण की विधि कहते हैं – उपर्युक्त २८ अक्षरों वाले लक्ष्मीविनायक मन्त्र का चार लाख जप करना चाहिए । तदनन्तर बिल्ववृक्ष की लकड़ी में दशांश होम करना चाहिए । पूर्वोक्त पीठ पर लक्ष्मीविनायक का पूजन करना चाहिए ।

उरो मात्रे जले स्थित्वा मन्त्री ध्यात्वार्कमण्डले।
एवं त्रिलक्षं जपतो धनवृद्धिः प्रजायते ॥ १०६ ॥
विल्वमूलं समास्थाय तावज्जप्ते फलं हि तत्।
अशोककाष्ठैर्ज्वलिते वह्नावाज्याक्ततण्डुलैः ॥ १०७ ॥
होमतो वशयेद्विश्वमर्ककाष्ठं शुचावपि।
खादिराग्नौ नरपतिं लक्ष्मीं पायसहोमतः ॥ १०८ ॥

तावत्त्रिलक्षं तत्फलं धनवृद्धिः ॥ १०६-१०८ ॥

सर्वप्रथम अङ्गपूजा करे । तदनन्तर इन आठ शक्तियों की पूजा करनी चाहिए; १. बलाका, २. विमला, ३. कमला, ४. वनमालिका, ५. विभीषिका, ६. मालिका, ७. शाङ्करी एवं ८. वसुबालिका – ये आठ शक्तियाँ हैं । तदनन्तर दाहिने एवं बायें भाग में क्रमशः शंखनिधि एवं पद्मनिधि का पूजन करना चाहिए । उनके बाहरी भाग में लोकपालों एवं उनके आयुधों का पूजन करना चाहिए । इस प्रकार पुरश्चरण करने के उपरान्त मन्त्र सिद्ध हो जाने पर मन्त्रवेत्ता अन्य काम्य प्रयोगों को कर सकता है ॥ १०२-१०५ ॥
विमर्श – प्रयोग विधि – १०१ श्लोकोक्त ध्यान के अनन्तर मानसोपचारों से पूजन कर गणेशोक्त पीठपूजा करे ( द्र० २. ९-१०) । तदनन्तर लक्ष्मी विनायक के मूलमन्त्र का उच्चारण कर पीठ पर उनकी मूर्ति की कल्पना करनी चाहिए । तदनन्तर ध्यान, आवाहनादि पञ्च पुष्पाञ्जलि समर्पित कर आवरण पूजा इस प्रकार करनी चाहिए –
सर्वप्रथम ॐ श्रीं गां हृदयाय नमः, ॐ शिरसे स्वाहा, ॐ श्रीं गूं शिखायै वषट्, ॐ श्रीं गैं कवचाय हम्प, ॐ श्रीं गौं नेत्रत्रयाय वौषट्, ॐ श्रीं गः अस्त्राय फट् से षडङ्गन्यास कर अष्टदलों में पूर्वादि दिशाओं के क्रम से बलाकायै नमः से ले कर वसुबालिकायै नमः पर्यन्त अष्टशक्तियों की पूजा करनी चाहिए । तदनन्तर दाहिनी ओर ॐ शङ्खनिधये नमः तथा बाई ओर ॐ पद्मनिधये नमः इन मन्त्रों से अष्टदल के दोनों भाग में दोनों निधियों का पूजन कर दलाग्रभाग में इन्द्राय नमः इत्यादि मन्त्रों से इन्द्रादि दशदिक्पालों का फिर उसके भी अग्रभाग में वज्राय नमः इत्यादि
मन्त्रों से उनके आयुधों की पूजा करनी चाहिए । तदनन्तर मूल मन्त्र का जप एवं उत्तर पूजन की क्रिया करनी चाहिए । जैसा की उपर कहा गया है मूल मन्त्र की जप संख्या चार लाख है । उसका दशांश हवन बिल्ववृक्ष की समिधाओं से करना चाहिए । फिर दशांश तर्पण, तद्दशांश मार्जन, फिर उसका दशांश ब्राह्मण भोजन कराने से मन्त्र सिद्ध हो जाता है और मन्त्रवेत्ता काम्य प्रयोग का अधिकारी होता है ॥ १०२-१०५ ॥
अब उक्त मन्त्र का काम्य प्रयोग कहते हैं – हृदय पर्यन्त जल में खड़े हो कर सूर्यमण्डल में लक्ष्मी विनायक का ध्यान कर तीन लाख की संख्या में जप करे तो धन की

त्रयस्त्रिंशद्वर्णात्मकस्त्रैलोक्यमोहनो गणेशमन्त्रः
वक्रकर्णेन्दुयुग् णान्तो डैकदंष्ट्राय मन्मथः ।
माया रमा गजमुखो गणपान्ते भगी हरिः ॥ १०९ ॥
वरवालाग्निसत्याः सरेफारूढं जलं स्थिरा ।
सेन्दुर्मेषो मे वशान्ते मानयोषर्बुधप्रिया ॥ ११० ॥
स्यात्त्रयस्त्रिंशदर्णाढ यो मनुस्त्रैलोक्यमोहनः ।
गणकोऽस्य१ ऋषिश्छन्दो गायत्रीदेवता पुनः ॥ १११॥
त्रैलोक्यमोहनकरो गणेशो भक्तसिद्धिदः ।
रविवेदशरोदन्वद् रसनेत्रैः षडङ्गकम् ॥ ११२॥

त्रैलोक्यमोहनगणेशमन्त्रमाह – वक्रेति । स्वरूपम् । णान्तस्तः। कर्णेन्दुयुक्। उबिन्दुयुतः । मन्मथः क्लीं, माया ह्रीं, रमा श्रीं, गजमुखो गं । भगीहरिः एयुतस्तः । बालो वः । अग्नी रः । सत्यो दः । रेफारूढजलं र्व । स्थिरा जः। सेन्दुर्मेषः नं । उषर्बुधप्रिया स्वाहा । स्वरूपमन्यत् । यथा – वक्रतुण्डैकदंष्ट्राय क्लीं ह्रीं श्रीं गं गणपते वर वरद सर्वजनं मे वशमानय स्वाहेति त्रयस्त्रिंशद्वर्णाः ॥ १०९-१११ ॥ षडङ्गमाह – रवीति । उदन्वन्तश्चत्वारः ॥ ११२ ॥

अभिवृद्धि होती है यही फल बिल्ववृक्ष के मूलभाग में बैठ कर उतनी ही संख्या में जप करने से प्राप्त होता है । अशोक की लकड़ी से प्रज्वलित अग्नि में घृताक्त चावलों के होम से सारा विश्व वश में हो जाता है । खादिर की लकड़ी से प्रज्वलित निर्मल अग्नि में आक की समिधाओं से होम करने से राजा भी वश में हो जाता है । उपर्युक्त मन्त्र द्वारा
पायस के होम से महालक्ष्मी प्रसन्न हो जाती है || १०६-१०८ ॥
अब त्रैलोक्यमोहनगणपति मन्त्र कहते हैं –
वक्र फिर कर्णेन्दु सहित णकारान्त त अर्थात् (तुण्) फिर ‘ऐकदंष्ट्राय’ यह पद तदनन्तर मन्मथ ( क्लीं) माया ( ह्रीं), रमा ( श्रीं) गजमुख (गं), फिर ‘गणप’ तदनन्तर भगीहरि ( ते ) फिर ‘वर’ फिर बाल (व), अग्नि (र), सत्य (द ) ( वरद ), फिर स, तदनन्तर रेफारूढ़ जल (र्व), तदनन्तर स्थिरा (ज), सेन्दुमेष (नं ) फिर ‘मे वशमानय’ तदनन्तर उषर्बुधक्रिया ( स्वाहा ) लगाने से भक्तों को सिद्धिप्रदान करने वाला त्रैलोक्य मोहन मन्त्र निष्पन्न हो जाता है। यह मन्त्र ३३ अक्षरों का होता है – इस मन्त्र के गणक ऋषि हैं, गायत्री छन्द है तथा भक्तों को सिद्धिप्रदान करने वाले एवं त्रैलोक्य को मोहित
करने वाले, श्री गणेश देवता है । इस मन्त्र के क्रमशः १२, ४, ५, ४, एवं ६ और २
अक्षरों से षडङ्गन्यास करना चाहिए ॥ १०९-११२ ॥
विमर्श – इस मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है – वक्रतुण्डैकदंष्ट्राय क्लीं ह्रीं श्रीं गं गणपते वरवरद सर्वजनं मे वशमानय स्वाहा ।

ध्यानकथनम्
गदाबीजपूरे धनुः शूलचक्रे
सरोजोत्पले पाशधान्याग्रदन्तान्।
करैः सन्दधानं स्वशुण्डाग्रराजन्
मणीकुम्भमङ्काधिरूढं स्वपत्न्या ॥ ११३ ॥
सरोजन्मनाभूषणानाम्भरेणो-
ज्ज्वलद्धस्ततन्व्यासमालिङ्गिताङ्गम् ।
करीन्द्राननं चन्द्रचूडं त्रिनेत्रं
जगन्मोहनं रक्तकान्तिं भजेत्तम् ॥ ११४ ॥

पुरश्चरणकथनम्
वेदलक्ष जपेन्मन्त्रमष्टद्रव्यैर्दशांशतः ।
हुत्वा पूर्वोदित पीठे पूजयेद् गणनायकम् ॥ ११५ ॥

ध्यानमाह – गदेति । गदाबीजपूरशूलचक्रपद्मानि दक्षेषु अन्यान्यन्येषु । धान्याग्रं व्रीहिमञ्जरी ॥ ११३ ॥ किं भूतया पत्न्या । सरोजन्मनापद्मेन भूषणसमूहेन च क्रमात् । ज्वलन् दीप्यमानो हस्तो ज्वलन्ती तनुश्च यस्यास्तया ॥ ११४-११७ ॥

विनियोग विधि – ॐ अस्य श्रीत्रैलोक्यमोहनमन्त्रस्य गणकऋषिर्गायत्री छन्दो भक्तेष्ट सिद्धिदायकत्रैलोक्यमोहनकारको गणपतिर्देवता आत्मनोभीष्टसिद्धयर्थे जपे विनियोगः ।
षडङ्गन्यास – वक्रतुण्डैकदंष्ट्राय क्लीं ह्रीं श्रीं गं हृदयाय नमः,
ॐ गणपते शिरसे स्वाहा, ॐ वरवरद शिखायै वषट्,
ॐ सर्वजनं कवचाय हुम, ॐ मे वशमानय नेत्रत्रयाय वौषट्, ॐ स्वाहा अस्त्राय फट्
तदनन्तर आगे कहे गए ११३वें मन्त्र से ध्यान करना चाहिए ॥ १०९-११२ ॥
अब त्रैलोक्यमोहन गणपति का ध्यान कहते हैं – अपने दाहिने हाथों में गदा, बीजपूर, शूल, चक्र एवं पद्म तथा बायें हाथों में धनुष, उत्पल, पाश, धान्यमञ्जरी ( धान के अग्रभाग में रहने वाली बाल ) एवं दन्त धारण किए हुए जिन गणेश के शुण्डाग्रभाग में मणिकलश शोभित हो रहा है जिनका श्री अङ्ग कमल एवं आभूषणों से जगमगाती हुई
अतएव उज्वल वर्णवाली अपनी गोद में बैठी हुई पत्नी से आलिङ्गित हैं ऐसे त्रिनेत्र,
हाथी के समान मुख वाले, सिर पर चन्द्रकला धारण किए हुए, तीनों लोकों को मोहित
करने वाले, रक्तवर्ण की कान्ति से युक्त श्री गणेशजी का मैं ध्यान करता हूँ ॥११३-११४ ॥
अब इस मन्त्र से पुरश्चरण विधि कहते हैं – उक्त मन्त्र का चार लाख जप करना चाहिए तथा अष्टद्रव्यों (द्र० २. ८) से जप का दशांश होम करना चाहिए । इसके अनन्तर पूर्वोक्त पीठ पर ( द्र० २. ९) श्री गणेश जी की पूजा करनी चाहिए । अङ्गन्यास

अङ्गार्च्चो पूर्ववत्प्रो क्ता शक्तीः पत्रेषु पूजयेत्।
वामा ज्येष्ठा च रौद्री स्यात्काली कलपदादिका ॥ ११६ ॥
विकरिण्याह्वया तद्वद्बलाद्या प्रमथन्यपि।
सर्वभूतदमन्याख्या मनोन्मन्यपि चाग्रतः ॥ ११७॥
दिक्षु प्रमोदः सुमुखो दुर्मुखो विघ्ननाशकः।
दीर्घाद्या मातरः पूज्या इन्द्राद्या आयुधान्यपि ॥ ११८ ॥
एवं सिद्धे मनौ कुर्यात्प्रयोगानिष्टसिद्धये ।
काम्यप्रयोगकथनम्
वशयेत्कमलैर्भूपान्मन्त्रिणः कुमुदैर्हतैः ॥ ११६॥

दीर्घाद्या मातरः । आं ब्राह्म्यै नमः । ईं माहेश्वर्यै नम इत्यादि ॥ ११८-११९ ॥

का विधान भी पूर्ववत् (द्र० २. १४) है। दलों पर शक्तियों की पूजा करनी चाहिए । १. वामा, २. ज्येष्ठा, ३. रौद्री, ४. कलकाली, ५. बलविकरिणी, ६. बलप्रमथिनी, ७. सर्वभूतदमनी और ८. मनोन्मनी ये आठ शक्तियाँ हैं । पुनः आगे चारों दिशाओं में पूर्वादिक्रम से प्रमोद, सुमुख, दुर्मुख, विघ्ननाशक, का पूजन करना चाहिए । तदनन्तर आं ब्राह्मयै नमः, ईं माहेश्वर्यै नमः इत्यादि अष्टमातृकाओं के आदि में (द्र० २. ३६)
षड्दीर्घाक्षर लगा कर उनका पूजन करना चाहिए । तदनन्तर इन्द्रादि दिक्पालों का, पुनः उनके दज्र आदि आयुधों का पूजन करना चाहिए । इस प्रकार पुरश्चरण द्वारा मन्त्र की सिद्धि हो जाने पर अभीष्ट सिद्धि के लिए काम्य प्रयोग करना चाहिए ॥ ११५-११६
विमर्श – प्रयोग विधि – श्लोक ११३-११४ के अनुसार त्रैलोक्यमोहन गणपति का
ध्यान कर मानसोपचारों से पूजन कर अर्घ्य स्थापित करे । पश्चात पीठ एवं पीठदेवता का पूजन कर मूलमन्त्र से त्रैलोक्यमोहन गणेश की मूर्ति की कल्पना कर उनका ध्यान करते हुए आवाहनादि से लेकर पुष्पाञ्जलि समर्पण पर्यन्त समस्त कार्य करना चाहिए । इस मन्त्र का अङ्गन्यास पूर्व में (द्र० २. ११२) में कहा जा चुका है । तदनन्तर आठ दलों पर वामायै नमः से ले कर मनोन्मन्ये नमः पर्यन्त आठ शक्तियों की पूजा करनी चाहिए । तदनन्तर पूर्वादि चारों दिशाओं में प्रमोद सुमुख, दुर्मुख और विघ्ननाशक इन चार नामों के अन्त में चतुर्त्यन्तयुक्त नमः शब्द लगा कर पूजन करना चाहिए । फिर दल के अग्रभाग में ब्राह्मी आदि अष्ट मातृकाओं की क्रमशः आदि में ६ दीर्थों से युक्त कर तथा अन्त में चतुर्थ्यन्तयुक्त नमः लगा कर पूजा करे (द्र० २. ३६) । फिर दलों के बाहर इन्द्रादि दश दिक्पालों का तथा उनके वज्रादि आयुधों का (द्र० २. ३९) पूजन करना चाहिए। इस प्रकार आवरण पूजा कर धूप दीपादिविसर्जनान्त समस्त क्रिया संपन्न करनी चाहिए, फिर जप करना चाहिए । ऐसा प्रतिदिन करते हुए जब चार लाख जप पूरा हो जावे तब अष्टद्रव्यों से उसका दशांश होम, होम का दशांश तर्पण, तर्पण का दशांश मार्जन तथा

समिद्वरैश्चलदलसमुद्भूतैर्द्धरासुरान्।
उदुम्बरोत्थैर्नृपतीन् प्लक्षैर्वाटैर्विशोऽन्तिमान् ॥ १२० ॥
क्षौद्रेण कनकप्राप्तिर्गोप्राप्तिः पयसा गवाम् ।
ऋद्धिर्दध्योदनैरन्नं घृतैः श्रीर्वेतसैर्जलम् ॥ १२१ ॥

द्वात्रिंशद्वर्णात्मको हरिद्रागणेशमन्त्रः
तारो वर्म गणेशो भूर्हरिद्रागणलोहितः ।
आषाढी येवरवरसत्यः सर्वजतर्जनी ॥ १२२॥
हृदयं स्तम्भयद्वन्द्वं वल्लभां स्वर्णरेतसः ।
द्वात्रिंशदक्षरो मन्त्रो मदनो१ मुनिरीरितः ॥ १२३ ॥

चलदलोऽश्वत्थस्तस्य समिद्भिः धरासुरान् विप्रान् वशयेत् । औदुम्बरसमिद्भिर्नृपतीन् वशयेत् । प्लक्षसमिद्भिर्वैश्यान् । वटजाभिरन्तिमान् शूद्रान् ॥ १२०-१२१॥ हरिद्रागणेशमनुमाह – तार इति । तार ॐ । वर्म हुं । गणेशो गं भू: ग्लौं। लोहितः प । आषाढी तः । सत्यो दः। तर्जनी नः स्वर्गरेतसो वल्लभा स्वाहा। स्वरूपमन्यत् । यथा –
हुं गं ग्लौं हरिद्रागणपतये वरवरद सर्वजनहृदयं स्तम्भय स्तम्भय स्वाहेति द्वात्रिंशद्वर्णः ॥ १२२-१२३ ॥

मार्जन का दशांश ब्राह्मण भोजन कराने पर मन्त्र सिद्ध हो जाता है और साधक काम्य प्रयोग का अधिकारी हो जाता है ॥ ११५-११६ ॥
अब इस मन्त्र से काम्य प्रयोग कहते हैं – कमलों के हवन से राजा तथा कुमुद पुष्पों के होम से उसके मन्त्री को वश में किया जा सकता है । पीपल की समिधाओं के हवन से ब्राह्मणों को, उदुम्बर की समिधाओं के हवन से क्षत्रियों को, प्लक्ष समिधाओं के हवन से वैश्यों को तथा वट वृक्ष की समिधाओं के हवन से शूद्रों को वश में किया जा सकता है । इसी प्रकार क्षौद्र ( मुनक्का ) के होम से सुवर्ण, गो दुग्ध के हवन से गौवें, दधि मिश्रित चरु के हवन से ऋद्धि, घी की आहुति से अन्न एवं लक्ष्मी की तथा वेतस की आहुतियों से सुवृष्टि की प्राप्ति होती है ॥ ११९-१२१ ॥
अव हरिद्रागणपति के मन्त्र का उच्चार कहते हैं
तार ( ॐ ), वर्म ( हुम् ), गणेश (गं), भू ( ग्लौं ), इन बीजाक्षरों के अनन्तर ‘हरिद्रागण’ पद, इसके बाद लोहित (प), आषाढी ( त ), तदनन्तर ‘ये’, फिर ‘वर वर’ के अनन्तर सत्य ( द ), फिर ‘सर्वज’ पद, तदनन्तर तर्जनी (न), फिर ‘हृदयं स्तम्भय स्तम्भय’, फिर अन्त में अग्निवल्लभा ( स्वाहा ) लगाने से बत्तीस अक्षरों का हरिद्रागणपति मन्त्र निष्पन्न होता है ॥ १२२-१२३
विमर्श – इस मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है ‘ॐ हुं गं ग्लौं हरिद्रागणपतये वरवरद सर्वजनहृदयं स्तम्भय स्तम्भय स्वाहा’ ॥ १२२-१२३

मन्त्रमहोदधिः
छन्दोऽनुष्टुब् देवता तु हरिद्रागणनायकः ।
वेदाष्टशरसप्ताङ्गनेत्रार्णैरङ्गमीरितम् ॥ १२४॥

ध्यानकथनम्
पाशांकुशौ मोदकमेकदन्तं
करैर्दधानं कनकासनस्थम् ।
हारिद्रखण्डप्रतिमं त्रिनेत्रं
पीतांशुकं रात्रिगणेशमीडे ॥ १२५ ॥

पुरश्चरणकथनम्
वेदलक्षं जपित्वान्ते हरिद्राचूर्णमिश्रितैः ।
दशांशं तण्डुलैर्हुत्वा ब्राह्मणानपि भोजयेत् ॥ १२६ ॥
पूर्वोक्तपीठे प्रयजेदङ्गमातृदिशाधवैः ।
एवमाराधितो मन्त्रस्सिद्धो यच्छेन्मनोरथान् ॥ १२७ ॥

षडङ्गमाह – वेदेति ॥ १२४॥ ध्यानमाह – पाशेति । अंकुशमोदकौ दक्षयोः पाशदन्तावन्ययोः । रात्रिगणेशो हरिद्रागणपतिः ॥ १२५ ॥ * ॥ १२६-१२९

इस मन्त्र के मदन ऋषि, अनुष्टुप् छन्द और हरिद्रागणनायकदेवता कहे गये हैं। मन्त्र के क्रमशः ४, ८, ५, ७,६ और दो अक्षरों से षडङ्गन्यास बतलाया गया है ॥ १२४॥
विमर्श – विनियोग विधि – ॐ अस्य श्रीहरिद्रागणनायकमन्त्रस्य मदनऋषिः अनुष्टुप्छन्दः हरिद्रागणनायको देवता आत्मनोऽभीष्टसिद्ध्यर्थे जपे विनियोगः ।
षडङ्गन्यास विधि – ॐ हुं गं ग्लौं हृदयाय नमः, ॐ हरिद्रागणपतये शिरसे स्वाहा, वरवरद शिखायै वषट्, सर्वजनहृदयं कवचाय हुम्, स्तम्भय स्तम्भय नेत्रत्रयाय वौषट्, स्वाहा अस्त्राय फट् ॥ १२४ ॥
अब हरिद्रागणपति का ध्यान कहते हैं
जो अपने दाहिने हाथों में अकुश और मोदक तथा बायें हाथों में पाश एवं दन्त
धारण किये हुए सुवर्ण के सिंहासन पर स्थित हैं – ऐसे हल्दी जैसी आभा वाले, त्रिनेत्र
तथा पीत वस्त्रधारी हरिद्रागणपति की मैं वन्दना करता हूँ ॥ १२५ ॥
अब इस मन्त्र की पुरश्चरण विधि कहते हैं –
हरिद्रागणपति के मन्त्र का चार लाख जप कर पिसी हल्दी को चावलों में मिश्रित करके दशांश का होम करना चाहिए ( तथा होम के दशांश से तर्पण और उसके दशांश
से मार्जन, फिर उसका दशांश ) ब्राह्मण भोजन कराना चाहिए ॥ १२६ ॥
पूर्वोक्त विधि से पीठ पर अङ्गपूजा, मातृका पूजन तथा दिक्पाल आदि का पूजन करना चाहिए । इस प्रकार पुरश्चरण करने पर पूर्वोक्त मन्त्र ( द्र०. २. १२२-१२३)

काम्यप्रयोगकथनम्
शुक्लपक्षे चतुर्थ्यां तु कन्यापिष्टहरिद्रया।
विलिप्याङ्गं जले स्नात्वा पूजयेद् गणनायकम् ॥ १२८ ॥
तर्पयित्वा पुरस्तस्य सहस्रं साष्टकं जपेत्।
शतं हुत्वा घृतापूपैर्भोजयेद् ब्रह्मचारिणः ॥ १२६ ॥
कुमारीरपि सन्तोष्य गुरुं प्राप्नोति वाञ्छितम्।
लाजैः कन्यामवाप्नोति कन्यापि लभते वरम् ॥ १३० ॥
वन्ध्यानारी रजः स्नाता पूजयित्वा गणाधिपम् ।
पलप्रमाणगोमूत्रे पिष्टाः सिन्धुवचानिशाः१ ॥ १३१ ॥
सहस्त्रं मन्त्रयेत्कन्याबटून्सम्भोज्य मोदकैः।
पीत्त्वा तदौषधं पुत्रं लभते गुणसागरम् ॥ १३२ ॥

कुमारीरपीति । भोज़येदित्यनेनान्वेति ॥ १३०-१३३

समस्त मनोवाञ्छित वस्तु प्रदान करता है । १२७ ॥
विमर्श – प्रयोग विधि – सर्वप्रथम १२५ श्लोक के अनुसार हरिद्रागणेश का ध्यान करना चाहिए । तदनन्तर मानसपूजा एवं अर्घ्यस्थापन करना चाहिए । तत्पश्चात् पीठपूजा एवं केशरों के मध्य में तीव्रादि पीठ देवताओं का पूजन कर मूल मन्त्र से हरिद्रागणपति की
मूर्ति की कल्पना कर पुनः ध्यान करना चाहिए । तदनन्तर आवाहन से ले कर पञ्चपुष्पाञ्जलि पर्यन्त पूजन करना चाहिए । फिर कर्णिकाओं में पूर्वादि दिशाओं के क्रम से क्रमशः ॐ गणाधिपतये नमः, ॐ गणेशाय नमः, ॐ गणनायकाय नमः, ॐ गणक्रीडाय नमः – से पूजन करना चाहिए । फिर केशरों में ‘ॐ हूं गं ग्लौं हृदयाय नमः’ इत्यादि मन्त्रों से षडङ्गन्यास और अङ्गपूजा करनी चाहिए । तदनन्तर पद्मदलों पर वक्रतुण्ड आदि अष्टगणपतियों का पूजन करना चाहिए । दलों के अग्रभाग में ब्राह्मी आदि अष्टमातृकाओं का, फिर दलों के बहिर्भाग में इन्द्रादि दश दिक्पालों का तथा उसके भी बाहर उनके वज्रादि आयुधों का पूजन कर धूप दीपादि पर्यन्त समस्त क्रिया संपन्न करनी चाहिए ॥ १२७ ॥
अब हरिद्रागणपति मन्त्र का काम्य प्रयोग कहते हैं –
शुक्ल पक्ष की चतुर्थी को कन्या द्वारा पीसी गई हल्दी से अपने शरीर में लेप करे। तदनन्तर जल में स्नान कर गणपति का पूजन करे । फिर गणेश के आगे स्थित हो तर्पण करे और उनके सम्मुख १००८ की संख्या में जप करे । फिर घी और मालपूआ से १०० आहुतियाँ देकर ब्रह्मचारियों को भोजन करावे तथा कुमारियों एवं स्वगुरु को भी संतुष्ट करे तो साधक अपना अभीष्ट प्राप्त कर लेता है ॥ १२८-१३०
लाजाओं के होम से उत्तम वधू तथा कन्या को भी अनुरूप वर की प्राप्ति होती है।

१. हरिद्रा ।

वाणीस्तम्भं रिपुस्तम्भं कुर्यान्मनुरुपासितः ।
जलाग्निचौरसिंहास्त्रप्रमुखानपि रोधयेत् ॥ १३३॥

बीजमन्त्रकथनम्
शार्ङ्गीमांसस्थितः सेन्दुर्बीजमुक्तं गणेशितुः ।
हरिद्राख्यस्य यजनं पूर्ववत्प्रोदितं मनोः ॥ १३४ ॥
मन्त्रान्तरमाह
शार्ङ्गति । शार्ङ्गी गः । मांसस्थितः लकारस्थः । ग्लमिति

बन्ध्या स्त्री ऋतुस्नान के पश्चात् गणेश जी का पूजन कर एक पल ( चार तोला ) गोमूत्र में दूधवच एवं हल्दी पीस कर उसे १००० बार हरिद्रागणपति के मन्त्र से अभिमन्त्रित
करे, फिर कन्या एवं वटुकों को लड्डू खिला कर स्वयं उस औषधि का पान करे तो उसे गुणवान् पुत्र की प्राप्ति होती है । इतना ही नहीं इस मन्त्र की उपासना से वाणी स्तम्भन एवं शत्रुस्तम्भन भी हो जाता है तथा जल, अग्नि, चोर, सिंह एवं अस्त्र आदि का प्रकोप भी रोका जा सकता है ॥ १३०-१३३ ॥
अब हरिद्रागणेश का अन्य मन्त्र कहते हैं
शार्ङ्गी (ग), मांसस्थित (ल), इन दोनों में अनुस्वार लगाने से हरिद्रागणपति का बीजमन्त्र (ग्लं) यह पूर्व में बतलाया जा चुका है । इस मन्त्र का पुरश्चरण भी पूर्वोक्त विधि से करना चाहिए ॥ १३४ ॥
विमर्श – विनियोग – ॐ अस्य श्रीहरिद्रागणपतिमन्त्रस्य वशिष्ठऋषिः गायत्रीछन्दः हरिद्रागणपतिर्देवता गं बीजं लं शक्तिः आत्मनोऽभीष्टसिद्ध्यर्थे जपे विनियोगः ।
षडङ्गन्यास – ॐ गां हृदयाय नमः, ॐ गीं शिरसे स्वाहा, ॐ गूं शिखायै वषट्, ॐ गैं कवचाय हुम्, ॐ गौं नेत्रत्रयाय वौषट्, ॐ गः अस्त्राय फट् ।
हरिद्रागणपति का ध्यान – हरिद्राभं चतुर्बाहुं हरिद्रावसनं विभुम् ।
पाशाङ्कुशधरं देवं मोदकं दन्तमेव च॥
हल्दी के समान पीत वर्ण की आभा वाले, चार हाथों वाले, पीत वर्ण के वस्त्र को
धारण करने वाले, व्याप्त, पाश एवं अङ्कुश अपने दाहिने हाथों में धारण करने वाले
तथा मोदक एवं दन्त अपने बाएँ हाथों में धारण करने वाले हरिद्रागणेश का मैं ध्यान
करता हूँ ।
इस प्रकार ध्यान करने के उपरान्त मानसोपचारपूजन, अर्घ्यस्थापन, पीठपूजा, तीव्रादि पीठशक्तियों की पूजा, अङ्गपूजा एवं आवरण पूजादि समस्त कार्य पूर्वोक्त रीति से संपन्न करना चाहिए । चार लाख जप पूर्ण करने के पश्चात् घी, मधु, शर्करा एवं हरिद्रा मिश्रित तण्डुलों से दशांश होम, तद्दशांश तर्पण, तद्दशांश मार्जन और तद्दशांश ब्राह्मण
भोजन करा कर पुरश्चरण की क्रिया पूर्ण करनी चाहिए ॥ १३४ ॥

प्रोक्ता एते गणेशस्य मन्त्रा इष्टमभीप्सता।
गोपनीया न दुष्टेभ्यो वदनीयाः कथञ्चन ॥ १३५ ॥

॥ इति श्रीमन्महीधरविरचिते मन्त्रमहोदधौ गणेशमन्त्र-कथनं नाम द्वितीयस्तरङ्गः ॥ २॥

बीजं । हरिद्रागणपतेः पूजनं पूर्ववत् ॥ १३४ ॥ * ॥ १३५॥

इति श्रीमन्महीधरविरचितायां मन्त्रमहोदधिव्याख्यायां नौकायां गणेशमन्त्रकथनं नाम द्वितीयस्तरङ्गः ॥ २॥

अब उपसंहार करते हुये ग्रन्थकार कहते हैं कि – मनोभीष्ट फल देने वाले गणेश जी के मन्त्रों को हमने कहा । ये मन्त्र दुष्ट जनों से सर्वदा गोपनीय रखने चाहिए तथा उन्हें कभी भी इनका उपदेश ( कानों में मन्त्र देना) नहीं करना चाहिए ॥ १३५ ॥

॥ इस प्रकार श्रीमन्महीधर विरचित मन्त्रमहोदधि के द्वितीय तरङ्ग की महाकवि पं० रामकुबेर मालवीय के द्वितीय आत्मज डॉ. सुधाकर मालवीय कृत ‘अरित्र’ नामक हिन्दी व्याख्या पूर्ण हुई ॥२॥

अथ तृतीयः तरङ्गः

अथ कालीमनून वक्ष्ये सद्यो वाक्सिद्धिदायकान् ।
आराधितैर्यैः सर्वेष्टं प्राप्नुवन्ति जना भुवि ॥ १॥

कालिकाया द्वाविंशत्यर्णात्मको मन्त्रः
कोधीशत्रितयं वह्निवामाक्षिविधुभिर्युतम् ।
वराहद्वितयं वामकर्णचन्द्रसमन्वितम् ॥ २॥
* नौका *
कालीमन्त्रान् वक्तुं प्रतिजानीते अथेति ॥ १ ॥ मन्त्रमुद्धति – क्रोधीशेति । क्रोधीशः कः । तस्य त्रयं वह्निवामाक्षिविधुभिः रेफईकारानुस्वारै- र्युतम् । तेन क्रीं क्रीं क्रीं । वराहो हः । वामकर्ण ऊं । दक्षिणे स्वरूपम् । सृष्टिः कः । दीर्घा आकारयुता । क्रिया लः । सदृक् इयुतः लिः । चक्री कः। झिंटीशमारूढः एयुत के । प्रागुक्तं आदावुक्तं बीजानां सप्तकम् । वह्निप्रिया स्वाहा । यथा – क्रीं क्रीं क्रीं हूँ हूँ ह्रीं ह्रीं दक्षिणे कालिके क्रीं क्रीं क्रीं हूँ हूँ
ह्रीं ह्रीं स्वाहेति ॥ २ ॥ * ॥ ३-४ ॥
* अरित्र *
अब सद्यः वाक्सिद्धि प्रदान करने वाले काली के मन्त्रों को कहता हूँ, जिनके द्वारा आराधना करने से मनुष्य इस भूलोक में अपना समस्त अभीष्ट प्राप्त कर लेता है ॥ १ ॥
सर्वप्रथम दक्षिणकाली मन्त्र का उद्धार कहते हैं –
वह्नि (र), वामाक्षि (ई) एवं विधु (र) के साथ अनुस्वार तथा क्रोधीश (क) अर्थात् क्रीं इसकी तीन आवृत्ति, वामकर्ण (ऊ) एवं चन्द्रमा ( अनुस्वार) सहित वराह (ह) अर्थात् हूँ की आवृत्ति, फिर माया युग्म (ह्रीं ह्रीं), तदनन्तर दक्षिणे, दीर्घसृष्टि (का), सदृक् क्रिया (लि) और झिण्टीश (ए) के सहित चक्री (क अर्थात् के ) तदनन्तर पुनः पूर्वोक्त सात बीज – क्रीं

मायायुग्मं दक्षिणे च दीर्घासृष्टिः सदृक् क्रिया।
चक्रीझिण्टीशमारूढः प्रागुक्तं बीजसप्तकम् ॥ ३॥
मन्त्रो वह्निप्रियान्तोऽयं द्वाविंशत्यक्षरो मतः ।
न चात्र सिद्धसाध्यादिशोधनं मनसापि च ॥ ४॥
न यत्नातिशयः कश्चित्पुरश्चर्यानिमित्तकः।
विद्याराज्ञ्याः स्मृतेरेव सिद्ध्यष्टकमवाप्नुयात् ॥ ५॥
भैरवोऽस्य१ ऋषिश्छन्दउष्णिक्काली तु देवता।
बीजं माया दीर्घवर्मशक्तिरुक्ता मनीषिभिः ॥ ६॥
षड्दीर्घाढ्याद्यबीजेन विद्याया अङ्गमीरितम्।
मातृकां पञ्चधा भक्त्या वर्णान् दशदशक्रमात्॥ ७ ॥
हृदये भुजयोः पादद्वये मन्त्री प्रविन्यसेत्।
व्यापकं मनुना कृत्वा ध्यायेच्चेतसि कालिकाम्॥ ८॥

दीर्घवर्म हूं ॥ ५-६ ॥ षडङ्गमाह – षडिति क्रां क्रीं इत्यादि । मातृकामिति – अं आं इं ईं उं ऊं ऋं ॠ लृं लॄं १० नमो हृदि । एं १०

क्रीं क्रीं हूं हूं ह्रीं ह्रीं उसके अन्त में वह्निप्रिया अर्थात् स्वाहा लगाने से बाईस अक्षरों का काली मन्त्र निष्पन्न होता है ॥ २-४ ॥
विमर्श – मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है – ‘क्रीं क्रीं क्रीं हूं हूं ह्रीं ह्रीं दक्षिणे कालिके क्रीं क्रीं क्रीं हूं हूं ह्रीं ह्रीं स्वाहा’ ॥ २-४ ॥
इस मन्त्र की सिद्धि के लिए मन से भी किसी साधन की आवश्यकता नहीं है और न तो पुरश्चरण का प्रयत्न ही आवश्यक है, इस विद्याराज्ञी के स्मरण मात्र से साधक को सारी सिद्धियाँ प्राप्त हो जाती हैं ॥ ४-५ ॥
मनीषियों ने इस मन्त्र के भैरव ऋषि, उष्णिक् छन्द, काली देवता, माया बीज (ह्रीं) तथा दीर्घ वर्म (हूं) को शक्ति कहा है । छ दीर्घ सहित आद्य बीज से इस विद्या का षडङ्गन्यास कहा गया है । वर्णमाला के कुल पचास अक्षरों को दश दश अक्षरों का पाँच विभाग कर हृदय, दोनों हाथ और दोनों पैरों में न्यास करना चाहिए । तदनन्तर मुख्य मन्त्र से व्यापक न्यास कर चित्त में महाकाली का ध्यान करना चाहिए ॥ ६-८ ॥
विमर्श – सर्वप्रथम इसका विनियोग कहते हैं – ‘ॐ अस्य श्रीकालीमन्त्रस्य भैरवऋषिः उष्णिक्छन्दः कालीदेवता ह्रीं बीजं हूं शक्तिः क्रीं कीलकं आत्मनोऽभीष्टसिद्ध्यर्थे पुरुषार्थचतुष्टयप्राप्तये वा कालीमन्त्र जपे विनियोगः’ ।

१. अस्य श्रीकालीमन्त्रस्य भैरवऋषिः उष्णिकछन्दः कालीदेवता ह्रीं बीजं हूँ शक्तिः ममाभीष्टसिध्यर्थे जपे विनियोगः ।

ध्यानवर्णनम्
सद्यश्छिन्नशिरः कृपाणमभयं हस्तैर्वरं बिभ्रतीं
घोरास्यां शिरसां स्रजासुरुचिरामुन्मुक्तकेशावलिम्।
सृक्क्यसृक्प्रवहां श्मशाननिलयां श्रुत्योः शवालकृतिं।
श्यामाङ्गी कृतमेखलां शवकरैर्देवीं भजे कालिकाम् ॥ ९ ॥

दक्षभुजे । डं १० वामभुजे । णं १० दक्षपादे । मं १० वामपादे इति ॥७-८॥ ध्यानमाह सद्य इति । खड्गवरारौ दक्षयोः । सद्यश्छिन्न- शिरोऽभयवामयोः सृक्किणीरोष्ठप्रान्तयोरसृजो रुधिरस्य प्रवाहो यस्यास्ताम्। श्रुत्यो कर्णयोः शवालङ्कारयुताम् ॥ ९ ॥ * ॥ १०-१२ ॥

ऋष्यादिन्यास – ॐ भैरवऋषये नमः शिरसि, ॐ उष्णिक्छन्दसे नमः मुखे,
ॐ दक्षिणकालीदेवतायै नमः, हृदि,ॐ ह्रीं बीजाय नमः गुह्ये,
ॐ हूंशक्तये नमः पादयोः, ॐ क्रीं कीलकाय नमः सर्वाङ्गे

कराङ्गन्यास – ॐ क्रां अङ्गुष्ठाभ्यां नमः, ॐ क्रीं तर्जनीभ्यां नमः,
ॐ क्रूं मध्यमाभ्यां नमः, ॐ क्रैं अनामिकाभ्यां नमः,
ॐ क्रौं कनिष्ठिकाभ्यां नमः, ॐ क्रः करतलकरपृष्ठाभ्यां नमः ।

हृदयादिन्यास – उक्त प्रकार से दीर्घान्त ६ वर्णो के साथ बीज मन्त्र लगाकर हृदयादिन्यास भी क्रमशः कर लेना चाहिए ।
वर्णन्यास – अं आं इं ईं उं ऊं ऋं ॠं लृं लॄं नमः, हृदि ।
एं ऐं ओं औं अं अः कं खं गं घं नमः, दक्षबाहौ ।
डं चं छं जं झं णं टं ठं डं ढं नमः, वामबाहौ ।
णं तं थं दं घं नं पं फं बं भं नमः, दक्षपादे ।
मं यं रं लं वं शं षं सं हं क्षं नमः, वामपादे ।
क्रीं क्रीं क्रीं हूं हूं ह्रीं ह्रीं दक्षिणकालिके क्रीं क्रीं क्रीं हूं हूं ह्रीं ह्रीं स्वाहा, सर्वाङ्गे ॥ ६-८ ॥
अब भगवती दक्षिणकालिका का ध्यान कहते हैं
भगवती दक्षिणकालिका का मुख अत्यन्त भयानक है, उनके गले में मुण्ड माला विराज रही है तथा केश खुले हुये उनकी चार भुजायें हैं, बायें के निचले भाग वाली भुजा में तुरन्त का काटा गया शिर तथा ऊपरी हाथ में अभयमुद्रा है, दायें के निचले भाग वाली भुजा में वरद मुद्रा तथा ऊपर वाली भुजा में खड्ग विराज रहा है, जिनके होठों के अग्रभाग से अजस्र रक्त की धारा चू रही है । कानों में दो शव-शिशु के कर्ण फूल आभूषण के रूप में लटक रहे हैं । कमर में शवहस्त से निर्मित करधनी शोभा दे रही है, ऐसी श्मशानवासिनी श्यामवर्णा महाकाली का मैं ध्यान करता हूँ || ९ ||

पुरश्चरणकथनम्
एवं ध्यात्वा जपेल्लक्षं जुहुयात्तदशाशतः।
प्रसूनैः करवीरोत्थैः पूजायन्त्रमथोच्यते॥ १०॥
आदौ षट्कोणमारच्य त्रिकोणत्रितयं ततः।
पद्ममष्टदलं बाह्ये भूपुरं तत्र १पूजयेत् ॥ ११॥

पीठाद्यावरणपूजा पीठदेवता च
जयाख्या विजया पश्चादजिता चापराजिता।
नित्या विलासिनी चापि दोग्ध्र्यघोरा च मङ्गला ॥ १२ ॥
पीठशक्तय एताः स्युः कालिकायोगपीठतः।
आत्मने हृदयान्तोऽयं मायादिः पीठमन्त्रकः ॥ १३ ॥

पीठमन्त्रमाह – आत्मन इति । ह्रीं आत्मने नम इति ॥ १३ ॥ * ॥ १४-१८ ॥

इस प्रकार ध्यान कर उपरोक्त का मन्त्र एक लाख जप करना चाहिए तथा कनेर के पुष्पों से उसका दशांश हवन करना चाहिए । अब उनका पूजा यन्त्र कहता हूँ ॥ १० ॥
अब काली पूजा यन्त्र निर्माण की विधि कहते हैं –
पूजन यन्त्र बनाने के लिए सर्वप्रथम षट्कोण की रचना करके, तदनन्तर उसके बाहर तीन त्रिकोण बनाना चाहिए | फिर उसके बाद अष्टदल कमल बनाकर उसके बाहर भूपुर की रचना कर उस यन्त्र में महाकाली का पूजन करना चाहिए ॥ ११ ॥
अब महाकाली की पूजाविधि कहते हैं
१. जया, २. विजया, ३. अजिता ४. अपराजिता, ५. नित्या, ६. विलासिनी, ७. दोग्ध्री, ८. अघोरा और ९. मङ्गला – ये नव पीठ की शक्तियाँ हैं । ‘ॐ ह्रीं कालिकायोगात्मने नमः’ यह पीठ का मन्त्र है || १२-१३ ॥

१. इदं यन्त्र गौणं, मुख्ये तु त्रिकोणपञ्चकं लेखनीयम् ।
२. ह्रीं कालिकायोगपीठात्मने नमः ।

अस्मिन् पीठे यजेद्देवीं शवरूपशिवस्थिताम्।
महाकालरतासक्तां शिवाभिर्दिक्षु वेष्टिताम् ॥ १४ ॥
अङ्गानि १पूर्वमाराध्य षट्पत्रेषु समर्चयेत्।
कालीं कपालिनीं कुल्लां कुरुकुल्लां विरोधिनीम् ॥ १५ ॥
विप्रचित्तां च सम्पूज्य नवकोणेषु पूजयेत्।
उग्रामुग्रप्रभां दीप्तां नीलां घनबलाकिके ॥ १६ ॥
मात्रां मुद्रां तथा मित्रां पूज्याः पत्रेषु मातरः ।
पद्मस्याष्टसु पत्रेषु ब्राह्मी नारायणीत्यपि ॥ १७ ॥
माहेश्वरी च चामुण्डा कौमारी चापरापजिता।
वाराही नारसिंही च पुनरेतास्तु भूपुरे ॥ १८ ॥
भैरवीं महदाद्यान्तां सिंहाद्यां धूम्रपूर्विकाम्।
भीमोन्मत्तादिकां चापि वशीकरणभैरवीम् ॥ १६॥
मोहनाद्यां समाराध्य शक्रादीनायुधान्यपि।
एवमाराधिता काली सिद्धा भवति मन्त्रिणाम् ॥ २०॥

महादाद्यां महाभैरवीम् । सिंहाद्यां सिंहभैरवीम् । धूम्रपूर्विकां धूम्रभैरवीम् । भीमोन्मत्तादिकां भीमभैरवीमुन्मत्तभैरवीं च ॥ १९ ॥ मोहनाद्यां मोहनभैरवीम् ॥ २० ॥

उस पीठ पर शव रूपी शिव पर स्थित महाकाल के साथ रतासक्ता एवं चारों ओर शिवाओं से घिरी हुई महादेवी का पूजन करना चाहिए । सर्वप्रथम अङ्गपूजा करनी चाहिए । तदनन्तर षट्कोणों में काली, कपालिनी, कुल्ला, कुरुकुल्ला, विरोधिनी एवं विप्रचित्ता का पूजन करें। तदनन्तर त्रिकोण के नवकोणों में उग्रा, उग्रप्रभा, दीप्ता, नीला, घना, बलाकिका, मात्रा, मुद्रा तथा मित्रा का पूजन करना चाहिए । इसके बाद अष्टदल में क्रमशः ब्राह्मी, नारायणी, माहेश्वरी, चामुण्डा, कौमारी, अपराजिता, वाराही और नारसिंही का पूजन करना चाहिए । भूपुर में महाभैरवी, सिंहभैरवी, घूम्रभैरवी, भीमभैरवी, उन्मत्तभैरवी, वशीकरणभैरवी एवं मोहनभैरवी का तथा महाभैरवी का पूजन करना चाहिए । तदनन्तर भूपुर के बाहर इन्द्रादि दशदिक्पालों का तथा उसके बाहर उनके वज्रादि आयुधों का पूजन करना चाहिए । इस प्रकार की आराधना से मन्त्र वेत्ता को काली सिद्ध हो जाती हैं | १४-२० ॥
विमर्श – प्रयोग विधि – ३. ९ वें श्लोक के अनुरूप महाकाली का ध्यान कर

१. अंसाञ्चनमेकम् । काल्याद्याः षट्षट् अञ्चयेदिति द्वितीयम् । उग्राद्या नवनवकोणेषु यंजेदिति तृतीयम् । अष्टपत्रे ब्राह्माद्या अष्ट यजेदिति चतुर्थम् । भूपुरेऽष्टदिक्षु भैरवाद्या अष्ट यजेदिति पञ्चमम् ।

मानसोपचार से उनका पूजन करें । तदनन्तर अर्ध्य स्थापित कर हुं गर्भित त्रिकोण लिखकर उस पर आधार सहित अर्ध्यपात्र स्थापित करें । पुनः उसमें जल भर कर, गन्धादि डाल कर ‘गङ्गे च यमुने चैव’ इत्यादि मन्त्र से तीर्थों का आवाहन करें । तदनन्तर ‘वं वह्निमण्डलाय दशकलात्मने नमः’ इस मन्त्र से आधार की ‘ॐ सूर्यमण्डलाय द्वादशकलात्मने नमः’ इस मन्त्र से शङ्ख की तथा ‘ॐ सोममण्डलाय षोडशकलात्मने नमः’ इस मन्त्र से अर्ध्यपात्र स्थित जल की पूजा करना चाहिए ।

सर्वप्रथम जयायै नमः, विजयायै नमः, अजितायै नमः, अपराजितायै नमः, नित्यायै नमः, विलासिन्यै नमः, दोग्ध्यै नमः, अघोरायै नमः, मङ्गलायै नमः, इन मन्त्रों से ९ पीठ

शक्तियों की पूजा कर ‘कालिकायोगपीठात्मने नमः’ इस मन्त्र से पीठ पूजा संपादन

करना चाहिए । इस प्रकार पीठ पूजन के अनन्तर उस पीठ पर भगवती कालिका का श्लोक १४ के अनुसार ध्यान कर मूलमन्त्र से उनका आवाहन स्थापन तथा पूजा सम्पादन कर, ‘ॐ दक्षिणकालिके देवि आवरणं ते पूजयामि’ इस मत्र को बोल कर माँ से आवरण पूजा की आज्ञा लेकर आवरण पूजा करनी चाहिए । सर्वप्रथम षडङ्गपूजा करनी चाहिए । उसकी विधि इस प्रकार है

ॐ क्रां हृदयाय नमः आग्नेये, क्रीं शिरसे स्वाहा, ईशाने,

ॐ क्रूं शिखायै वषट्, नैर्ऋत्ये, क्रैं कवचाय हुम् वायव्ये,

ॐ क्रौं नेत्रत्रयाय वौषट् अग्रे, ॐ क्रः अस्त्राय फट् चतुर्दिक्षु,

इस विधि से पूजन कर तदनन्तर मूलमन्त्र पढ़कर ‘अभीष्ट सिद्धिं में देहि प्रथमावरणार्चन’ पर्यन्त पुष्पाञ्जलि समर्पित करनी चाहिए ।

तदनन्तर षट्कोणों में क्रमशः

ॐ काल्य नमः, ॐ कपालिन्यै नमः, ॐ कुल्लायै नमः,

ॐ कुरुकुल्लायै नमः, ॐ विरोधिन्यै नमः, ॐ विप्रचित्तायै नमः

इन मन्त्रों से पूजन कर मूलमन्त्र पढ़ें । फिर ‘अभीष्ट सिद्धिं में देहि … द्वितीयावरणार्चन’ पर्यन्त मन्त्र बोलकर पुष्पाञ्जलि समर्पित करनी चाहिए ।

तदनन्तर तीनों त्रिकोणों में क्रमशः प्रथम त्रिकोण के तीन कोणों में ॐ उग्रायै नमः, ॐ उग्रप्रभायै नमः, ॐ दीप्तायै नमः – इन तीनों मन्त्रों से, तदनन्तर द्वितीय त्रिकोण के तीनों कोणों में ॐ नलायै नमः, घनायै नमः, वलाकायै नमः – इन तीन मन्त्रों से, तदनन्तर तृतीय त्रिकोण के तीनों कोणों में ॐ मात्रायै नमः, ॐ मुद्रायै नमः, ॐ मित्रायै नमः से पूजन करें, फिर मूलमन्त्र पढ़कर अभीष्टसिद्धि से लेकर तृतीयावरणार्चन पर्यन्त मन्त्र बोलकर पुष्पाञ्जलि समर्पित करनी चाहिए ।

तदनन्तर अष्टदल कमल में पूर्वादि दिशा क्रम से

ॐ ब्राह्म्यै नमः, ॐ नारायण्यै नमः, ॐ माहेश्वर्यै नमः,

ॐ चामुण्डायै नमः, ॐ कौमार्यै नमः, ॐ अपराजितायै नमः,

ॐ वारायै नमः, ॐ नारसिंहयै नमः

इन मन्त्रों से पञ्चोपचार पूजन कर ‘अभीष्ट सिद्धिं मे …’ङ चतुर्थावरणार्चन पर्यन्त मन्त्र बोलकर पुष्पाञ्जलि समर्पित करनी चाहिए ।

तदनन्तर भूपुर के आठों दिशाओं में पूर्वादि क्रम से

ॐ महाभैरव्यै नमः, ॐ सिंहभैरव्यै नमः, ॐ धूम्रभैरव्यै नमः,

ॐ भीमभैरव्यै नमः, ॐ उन्मत्तभैरव्यै नमः, ॐ वशीकरणभैरव्यै नमः,

ॐ मोहनभैरव्यै नमः, ॐ महाभैरव्यै नमः

इन मन्त्रों को पढ़कर पञ्चोपचार पूजन करें । फिर ‘अभीष्टसिद्धिं मे देहि …’ पञ्चमावरणार्चन पर्यन्त मन्त्र पढ़कर पुष्पाञ्जलि समर्पित करनी चाहिए ।

तदनन्तर भूपुर के बाहर पूर्वादि दिशाओं के क्रम से

ॐ इन्द्राय नमः, ॐ अग्नये नमः, ॐ यमाय नमः,

ॐ निर्ऋतये नमः, ॐ वरुणाय नमः, ॐ वायवे नमः,

ॐ सोमाय नमः, ॐ ईशानाय नमः,

ऊपर ॐ ब्रह्मणै नमः, अधः ॐ अनन्ताय नमः

इन मन्त्रों को पढ़कर पञ्चोपचार से दश दिक्पालों का पूजन कर मूलमन्त्र सहित ‘अभीष्टसिद्धिं मे…’ से लेकर षष्ठावरणार्चन पर्यन्त मन्त्र पढ़कर पुष्पाञ्जलि समर्पित करनी चाहिए ।

तदनन्तर दिक्पालों के सन्निकट उनके आयुधों को पूर्वादिदिशाओं के क्रम से

ॐ वज्राय नमः, ॐ शक्तये नमः, ॐ दण्डायै नमः,

ॐ खड्गाय नमः, ॐ पाशाय नमः, ॐ अंकुशाय नमः,

ॐ गदायै नमः, ॐ त्रिशूलाय नमः, ॐ चक्राय,

ॐ पद्माय नमः

मन्त्र से पञ्चोपचार पूजन कर मूलमन्त्र सहित ‘अभीष्ट सिद्धिं मे देहि…’ पर्यन्त मन्त्र पढ़कर सप्तम, अष्टम और नवम तीन बार पुष्पाञ्जलि समर्पित करनी चाहिए ।

इसके बाद मूल मन्त्र से गन्धादि उपचारों द्वारा देवी का पूजन कर मूलमन्त्र का जप करना चाहिए । निश्चित जप पूरा करने के पश्चात् प्रतिदिन ‘गुह्यातिगुह्यगोप्त्री त्वम्’ इत्यादि मन्त्र पढ़कर देवी के बायें हाथ में जप समर्पित करना चाहिए । तदनन्तर प्रदक्षिणा और नमस्कार कर स्तोत्र और कवच का पाठ करना चाहिए ।

फिर देवी के अङ्गों में आवरण देवताओं को विलीन कर संहार मुद्रा द्वारा ‘दक्षिण कालिके देवि क्षमस्व’ पढ़कर देवी का विसर्जन करें । देवी के तेज को पुष्प में समाहित कर अपने हृदय में लगाकर आरोपित करें । नैवेद्य का कुछ अंश ‘ॐ उच्छिष्ट चाण्डालिन्यै नमः’ । इस मन्त्र से ईशान कोण में रख देवें तथा निर्माल्य को मस्तक पर धारण करें ।

उक्त मन्त्र का पुरश्चरण दो लाख करना चाहिए । जिसमें एक लाख जप

ततः प्रयोगान् कुर्वीत महाभैरवभाषितान्।

आत्मनोऽर्थे परस्यार्थे क्षिप्रसिद्धिप्रदायकान् ॥ २१ ॥

स्त्रीणां निन्दां प्रहारं च कौटिल्यं वाप्रिय वचः ।

आत्मनो हितमन्विच्छन् कालीभक्तो विवर्जयेत् ॥ २२ ॥

अस्य मन्त्रस्य नानाविधानानि नानाफलदानि

सुदृशो मदनावासं पश्यन् यः प्रजपेन्मनुम् ।

अयुतं सोऽचिरादेव वाक्पतेः समतामियात् ॥ २३॥

दिगम्बरो मुक्तकेशः श्मशानस्थोऽधियामिनि।

जपेद्योऽयुतमेतस्य भवेयुः सर्वकामनाः ॥ २४॥

शावं हृदयमारुह्य निर्वासाः प्रेतभूगतः।

अर्कपुष्पसहस्रेणाभ्यक्तेन स्वीयरेतसा ॥ २५॥

देवीं यः पूजयेद् भक्त्या जपन्नेकैकशो मनुम् ।

सोऽचिरेणैव कालेन धरणीप्रभुतां व्रजेत् ॥ २६॥

* ॥ २१-२२ ॥ मदनावासं भगम् ॥ २३ ॥ अधि यामिनि रात्रौ ॥ २४ ॥

दिन में पवित्र रहकर हविष्यान्न भोजन कर करें तथा एक लाख जप रात को ताम्बूल चर्वण कर शय्या पर बैठकर करें। जप पूरा होने पर पूवर्वत् दशांश होम, तर्पण मार्जन एवं ब्राह्मण भोजन करावें । तदनन्तर गुरुदेव को दक्षिणा प्रदान कर उनसे आशीर्वाद ग्रहण करे ॥ १४-२० ॥

पुरश्चरण द्वारा मन्त्र सिद्धि हो जाने पर महाभैरव द्वारा बतलाये गये शीघ्र सिद्धि

प्रदायक काम्य प्रयोगों को अपने लिए अथवा अन्यों के लिए करना चाहिए ॥ २१॥

ध्यान रहे काली की सिद्धि चाहने वाले तथा अपना हित चाहने वाले साधकों को स्त्रियों की निन्दा, उन पर प्रहार, उनसे कुटिल व्यवहार अथवा अप्रिय कटुभाषण त्याग देना चाहिए ॥ २२ ॥

अब इस मन्त्र से काम्य प्रयोग का विधान कहते हैं – 

सुन्दरी के गुप्ताङ्ग को देखते हुये जो साधक इस मन्त्र का दश हजार जप करता है वह शीघ्र ही बृहस्पति के तुल्य हो जाता है । रात्रि में श्मशान में बैठकर दिगम्बर एवं केशों को खोलकर कर जो इस मन्त्र का दश हजार जप करता है उसकी सारी कामनायें पूर्ण हो जाती हैं ॥ २३-२४ ॥

श्मशान में जाकर शव के हृदय पर आरूढ़ हो कर नग्न (विवस्त्र) हो

जो साधक अपने वीर्य से अभ्यक्त आक के पुष्पों से एक-एक मन्त्र के साथ एक

एक पुष्प द्वारा इस प्रकार एक हजार पुष्पों से देवी का भक्तिभाव से पूजन

करता है वह शीघ्र ही भूपति बन जाता है || २५-२६ ॥

मारयुद्धं

रजःकीर्णभगं नार्या ध्यायन् योऽयुतमाजपेत्।

स कवित्वेन रम्येण जनान् मोहयति ध्रुवम् ॥ २७॥

त्रिपञ्चारे महापीठे शवस्य हृदि संस्थिताम्।

महाकालेन देवेन मारयुद्धं प्रकुर्वतीम् ॥ २८॥

तां ध्यायन् स्मेरवदनां विदधत् सुरतं स्वयम्।

जपेत् सहस्रमपि यः स शङ्करसमो भवेत् ॥ २९ ॥

अस्थिलोमत्वचायुक्तं मासं मार्जारमेषयोः।

ऊष्ट्रस्य महिषस्यापि बलिं यस्तु समर्पयेत् ॥ ३० ॥

भूताष्टम्योर्मध्यरात्रे वश्याः स्युस्तस्य जन्तवः ।

विद्यालक्ष्मीयशः पुत्रैः स चिरं सुखमेधते ॥ ३१॥

यो हविष्याशनरतो दिवा देवीं स्मरञ्जपेत्।

नक्तं निधुवनासक्तो लक्षं स स्याद् धरापतिः ॥ ३२॥

रक्ताम्भोजैर्हुतैर्मन्त्री धनैर्जयति वित्तपम्।

बिल्वपत्रैर्भवेद् राज्यं रक्तपुष्पैर्वशीकृतिः ॥ ३३॥

॥ २५-२७ ॥ त्रिगुणाः पञ्चाराः कोणा यस्येदृशं पीठे महाकालेन भर्त्रा मारयुद्धं सुरतं कुर्वन्तीम् ॥ २८ ॥ * ॥ २९-३७ ॥

स्त्री के रजः से आप्लुत भग का ध्यान करते हुये जो व्यक्ति दश हजार जप करता है वह अपनी उत्कृष्ट कविता द्वारा समस्त लोगों को निःसन्देह मोहितकर चकित कर देता है ॥ २७ ॥

त्रिगुणित पाॅच अरों के कोणों वाले महापीठ पर शव के वक्षःस्थल पर बैठी हुई अपने पति महाकाल के साथ सुरत में प्रवृत्त स्मेरमुखी देवी का ध्यान करते हुये जो साधक स्वयं सुरत में प्रवृत्त होकर उक्त मन्त्र का एक हजार जप करता है वह शंकर के समान हो जाता है ॥ २८-२९ ॥

मार्जार, भेंड़, ऊट अथवा भैसें के हड्डी, रोम एवं खाल सहित मांस से जो साधक कृष्ण पक्ष की अष्टमी अथवा चतुर्दशी तिथि की अर्धरात्रि में बलि देता है, सारे जन्तु उसके वश में हो जाते हैं । जो साधक दिन में हविष्यान्न भोजन कर देवी का स्मरण करते हुये जप करता है वह विद्या, लक्ष्मी, यश एवं पुत्र का चिरकाल पर्यन्त सुख प्राप्त करता है । रात्रि में निधुवन (सुरत) में आसक्त रहकर जो व्यक्ति इस मन्त्र का एक लाख जप करता है वह राजा हो जाता है || ३०-३२ ॥

लाल कमलों के हवन से व्यक्ति राजमन्त्री बन जाता है और वह अपने धन से कुबेर को भी मात कर देता है । बिल्व पत्र के होम से राज्य की प्राप्ति होती है तथा लाल पुष्पों के हवन से वशीकरण की सिद्धि होती है ॥ ३३ ॥

असृजामहिषादीनां कालिकां यस्तु तर्पयेत्।

तस्य स्युरचिरादेव करस्थाः सर्वसिद्धयः ॥ ३४॥

यो लक्षं प्रजपेन्मन्त्रं शवमारुह्य मन्त्रवित्।

तस्य सिद्धो मनुः सद्यः सर्वेप्सितफलप्रदः ॥ ३५॥

तेनाश्वमेधप्रमुखैर्यागैरिष्ट सुजन्मना।

दत्तं दानं तपस्तप्तमुपास्ते यस्तु कालिकाम् ॥ ३६ ॥

ब्रह्मा विष्णुः शिवो गौरी लक्ष्मीगणपती रविः ।

पूजिताः सकला देवा यः कालीं पूजयेत् सदा॥ ३७॥

अथ कालीमन्त्रभेदास्तत्र एकविंशत्यर्णात्मको मन्त्रः

अथ कालीमन्त्रभेदा उच्यन्ते सिद्धिदायिनः।

मायायुगं कूर्चयुग्मं करशान्तिविधुत्रयम् ॥ ३८॥

कालीमन्त्रभेदानाह – मायेति । कूर्चं हूं । करः स्वरूपम् । शान्तिरी ॥ विधु बिन्दुः । क्रीं उक्तबीजानि व्युत्क्रमेण । स्वरूपमन्यत् । ॐ ह्रीं ह्रीं हूँ हूँ क्रीं क्रीं क्रीं दक्षिणे कालिके क्रीं क्रीं क्रीं हूं हूं ह्रीं ह्रीं इत्येकविंशत्यर्णः ताराद्यः प्रणवाद्यः ॥ ३८॥ *॥ ३९-४० ॥

भैंस आदि के रक्तों से जो व्यक्ति महाकाली का तर्पण करता है, समस्त सिद्धियाँ शीघ्र ही उसकी वशवार्तिनी हो जाती हैं ॥ ३४ ॥

जो मन्त्रवेत्ता शव पर बैठकर उक्त मन्त्र का एक लाख जप करता है, उसका मन्त्र सिद्ध हो जाता है तथा उसकी सारी मनोकामनायें शीघ्र ही पूर्ण हो जाती हैं ॥ ३५ ॥

जो व्यक्ति महाकाली की उपासना करता है, उस सुजन्मा ने अश्वमेघादि सर्वश्रेष्ठ यज्ञों को संपन्न कर लिया, उसने सभी दान एवं समस्त तप कर अपना जन्म सार्थक बना लिया ॥ ३६ ॥

जिस व्यक्ति ने सदैव महाकाली की उपासना कर ली, उसने ब्रह्मा, विष्णु, शिव, गौरी, लक्ष्मी, गणपति, सूर्य एवं अन्य समस्त देवों का पूजन सम्पन्न कर लिया ॥ ३७ ॥

अब सिद्धिदायक काली मन्त्रों का भेद कहते हैं

प्रथम तार ( ॐ ), फिर दो माया बीज ( ह्रीं ह्रीं ), फिर दो कूर्च ( हूं हूं ) करशान्ति विधु तीन ( क्रीं क्रीं क्रीं ) फिर दक्षिणे कालिके, तदनन्तर अन्त में विलोम क्रम से उक्त सातों बीज ( क्रीं क्रीं क्रीं हूं हूं ह्रीं ह्रीं ) लगाने से इक्कीस अक्षरों का मन्त्र निष्पन्न होता है, इसका पूजन एवं पुरश्चरण पूर्वोक्त विधि से करना चाहिए ॥ ३८-३६ ॥

दक्षिणेकालिके पूर्वबीजानि स्युर्विलोमतः।

एकविंशतिवर्णात्मा ताराद्यः पूर्ववद्यजिः ॥ ३६॥

बिल्वमूले शवारूढो वटमूले तथैव च।

लक्षं मनुमिमं जप्त्वा सर्वसिद्धीश्वरो भवेत् ॥ ४०॥

चतुर्दशार्णको मन्त्रो नृसुराद्याकर्षणक्षमः

काली कूर्चं च हृल्लेखा दक्षिणेकालिके पठेत् ।

पुनर्बीजत्रयं वह्निवधूर्मन्वक्षरो मनुः ॥ ४१॥

यजनं पूर्ववत् प्रोक्तमस्य मन्त्रस्य मन्त्रिभिः ।

विशेषान्नृसुरादीनामयमाकर्षणे क्षमः ॥ ४२॥

द्वाविंशत्यर्णो मन्त्रः वशीकरणक्षमः

कूर्चद्वयं१ त्रयं काल्या मायायुग्मं तु दक्षिणे।

मन्त्रान्तरमाह – कालीति । काली क्रीं । कूर्चं हूं । हृल्लेखा ह्रीं । वह्निवधूः स्वाहा । यथा – क्रीं हूं ह्रीं दक्षिणे कालिके क्रीं हूँ ह्रीं स्वाहेति । चतुर्दशार्णः ॥ ४१–४२ ॥ मन्त्रान्तरमाह – कूर्चेति । कूर्च्चं हूं हूं क्रीं क्रीं क्री ह्रीं

विमर्श मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है ‘ॐ ह्रीं ह्रीं हूं हूं क्रीं क्रीं क्री दक्षिणे कालिके क्रीं क्रीं क्रीं हूं हूँ ह्रीं ह्रीं’ ॥ ३८-३९ ॥

बिल्ववृक्ष के नीचे, अथवा शव पर, अथवा वट वृक्ष के नीचे बैठकर इस मन्त्र का एक लाख जप करने से साधक सभी सिद्धियों का स्वामी बन जाता है |॥ ४० ॥

अब चौदह अक्षरों वाले काली मन्त्र का उद्धार कहते हैं – 

काली बीज (क्रीं) कूर्च (हूं) हृल्लेखा (ह्रीं), फिर ‘दक्षिणे कालिके’ यह पद, फिर तीनों बीज (क्री हूं ह्रीं), अन्त में वह्निवधू (स्वाहा) चौदह अक्षरों का काली मन्त्र निष्पन्न होता है ॥ ४१ ॥

विमर्श – मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है – ‘क्रीं हूं ह्रीं दक्षिणे कालिके क्रीं हूं ह्रीं स्वाहा’ ॥ ॥ ४१ ॥

मन्त्र शास्त्र वेत्ताओं ने इस मन्त्र का पुरश्चरण आदि पूर्वोक्त रीति से ही कहा है।। यह मन्त्र मनुष्य तथा देवताओं के आकर्षण में विशेष रूप से सक्षम है ॥ ४२ ॥

अब वशीकरण का अन्य मन्त्र (मन्त्रराज) कहते हैं

दो कूर्च ( हूं हूं), तीन काली बीज ( क्रीं क्रीं क्रीं), दो माया बीज

१. हूँ हूँ क्रीं क्रीं क्रीं ह्रीं ह्रीं दक्षिणे कालिके हूँ हूँ क्रीं क्रीं क्रीं ह्रीं ह्रीं स्वाहा ।

कालिके पूर्वबीजानि स्वाहा मन्त्री वशीकृतौ ॥ ४३॥

पञ्चदशार्णमन्त्रः

मन्त्रराजे पुनः प्रोक्तं बीजसप्तकमुत्सृजेत्१ ।

तिथिवर्णो महामन्त्र उपास्तिः पूर्ववन्मता ॥ ४४ ॥

ब्रह्मरेफौ वामनेत्रं चन्द्रारूढं मनुर्मतः।

एकाक्षरो महाकाल्याः सर्वसिद्धिप्रदायकः ॥ ४५ ॥

षडर्णमन्त्रः

बीजं दीर्घयुतश्चक्री पिनाकी नेत्रसंयुतः ।

ह्रीं । दक्षिणे कालिके पुनर्बीजानि स्वाहेति द्वाविंशत्यर्णः वशीकृतौ । क्षम इति शेषः ॥ ४३॥ मन्त्रान्तरमाह – मन्त्रराजेति । क्रीं क्रीं क्रीं हूं हूं ह्रीं ह्रीं दक्षिणे कालिके स्वाहेति पञ्चदशार्णः ॥ ४४ ॥ मन्त्रान्तरम् – ब्रह्मेति । ब्रह्मा कः वामनेत्रे ई क्रीं ॥ ४५ ॥ षडङ्गमाह बीजमिति | बीजं क्रौं दीर्घयुतश्च क्रीं

( ह्रीं ह्रीं), फिर ‘दक्षिणे कालिके’ यह पद, तदनन्तर पुनः उक्त सात बीज फिर उसमें ‘स्वाहा’ लगाने से यह बाईस अक्षरों का मन्त्र निष्पन्न होता है । वशीकरण के लिए इस मन्त्र का प्रयोग विशेष रूप से किया जाता है ॥ ४३ ॥

विमर्श – मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है ‘हूं हूं क्रीं क्रीं क्रीं ह्रीं ह्रीं दक्षिणेकालिके हूं हूं क्रीं क्रीं क्रीं ह्रीं ह्रीं स्वाहा’ ।

इस मन्त्र का विनियोग, न्यास तथा पुरश्चरण पूर्वोक्त है । इसकी जप संख्या एक लाख मानी गई है ॥ ४३ ॥

उक्त मन्त्रराज मन्त्र से अन्त के सात बीजाक्षरों को निकाल देने से पन्द्रह अक्षरों का एक और मन्त्र बन जाता है। इसका भी पुरश्चरण पूर्ववत् है ॥ ४४ ॥

विमर्श – मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है ‘हूं हूं क्रीं क्रीं क्रीं ह्रीं ह्रीं दक्षिणे कालिके स्वाहा’ ॥ ४४ ॥

अब काली एकाक्षर मन्त्र का उद्धार कहते हैं – 

वामनेत्र (ई) चन्द्र ( अनुस्वार ) से युक्त ब्रह्म और रेफ (क्र) यह काली का एकाक्षर मन्त्र समस्त सिद्धियों को देने वाला है ॥ ४५ ॥

विमर्श – मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है ‘क्रीं ॥ ४५ ॥

अब महाकाली के षडक्षर मन्त्र का उद्धार कहते हैं

कालीबीज ( क्रीं), दीर्घ से युक्त चक्री (का), नेत्रयुक्तपिनाकी (लि),

१. क्रीं क्रीं क्रीं हूँ हूँ ह्रीं ह्रीं दक्षिणकालिके स्वाहा ।

क्रोधीशो भगवान्स्वाहा षडर्णो मन्त्र ईरितः ॥ ४६॥

पञ्चार्णमन्त्रः, सप्तार्णमन्त्रश्च

काली कूर्च तथा लज्जा त्रिवर्णो मनुरीरितः।

हुं फडन्तश्च पञ्चार्णः स्वाहान्तः सप्तवर्णकः ॥ ४७ ॥

एतेषां पूर्ववत् प्रोक्तं यजनं नारदादिभिः।

निग्रहानुग्रहे शक्ताः कालीमन्त्राः स्मृता इमे॥ ४८॥

क्रां । नेत्रयुतः पिनाकी लि । भगमेकारस्तद्युतः क्रोधीशः के, क्रीं कालिके स्वाहेति ॥४६॥ मन्त्रान्तरम् – कालीति । क्रीं हूं ह्रीं । क्री हूं ह्रीं हुं फडिति पञ्चार्णः । क्री हूं ह्रीं हुं फट् स्वाहेति सप्तार्णः ॥ ४७-४८ ॥

भगसहित क्रोधीश (के), तदनन्तर ‘स्वाहा’ लगा देने से ६ अक्षरों का मन्त्र निष्पन्न हो जाता है ॥ ४६ ॥

विमर्श – मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है ‘क्रीं कालिके स्वाहा’ ॥ ४६||

काली का त्रिवर्ण, पञ्चवर्ण एवं सप्तवर्णात्मक मन्त्र – 

कालीबीज (क्रीं), कूर्च (हूं) एवं लज्जा (ह्रीं) ये तीन बीज त्रिवर्ण हैं, इन बीजाक्षरों के आगे ‘हुं फट्’ लगा देने से पञ्चवर्ण मन्त्र बन जाता है । उसके आगे ‘स्वाहा’ लगा देने से वह सप्तवर्ण मन्त्र हो जाता है ॥ ४७ ॥

विमर्श – मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है

‘क्रीं हूं ह्रीं’ – त्रिवर्ण मन्त्र,

‘क्रीं हूं ह्रीं हुं फट्’ – पञ्चवर्ण मन्त्र

‘क्री हूं ह्रीं हुं फट् स्वाहा’ यह सप्तवर्ण मन्त्र है ॥ ४७ ॥

नारदादि महार्षियों ने इन सब मन्त्र का विनियोग, ध्यान, पूजन, एवं पुरश्चरण विधि पूर्ववत् कहा है । अब तक कहे गये काली के ये सभी मन्त्र निग्रह और अनुग्रह में समर्थ हैं ॥ ४८ ॥

विमर्श – प्रस्तुत तरङ्ग में दक्षिणकाली के कुल दश मन्त्रों का वर्णन किया गया है, जो निम्नलिखित है

१ – द्वाविंशत्यक्षर मन्त्र – ‘क्रीं क्रीं क्रीं हूं हूं ह्रीं ह्रीं दक्षिणे कालिके क्री क्रीं क्रीं हूं हूं ह्रीं ह्रीं स्वाहा’।

२ – एकविंशत्यक्षर मन्त्र – ॐ ह्रीं ह्रीं हूं हूं क्रीं क्रीं क्रीं दक्षिणे कालिके क्रीं क्रीं क्रीं हूं हूं ह्रीं ह्रीं’ ।

३ – चतुर्दशाक्षर मन्त्र – ‘क्री हूं ह्रीं दक्षिणे कालिके क्रीं हूं ह्रीं स्वाहा’ ।

४ – द्वाविंशत्यक्षर मन्त्र – ‘हूं हूं क्रीं क्रीं क्रीं ह्रीं ह्रीं दक्षिणे कालिके हूं हूं क्रीं क्रीं क्रीं ह्रीं ह्रीं स्वाहा’

५ – पञ्चदशाक्षर मन्त्र – ‘क्रीं क्रीं क्रीं हूं हूं ह्रीं ह्रीं दक्षिणे कालिके स्वाहा ।

द्वाविंशत्यर्णात्मको गायत्रीसुमुखीमन्त्रः

अथ वक्ष्ये परां विद्यां सुमुखीमतिगोपिताम्।

यां लब्ध्वा देशिको विद्वान्न शोचति कृताकृते ॥ ४६॥

कर्णो द्युतिः सनयना श्वेतेशः स्याज्जरासनः ।

सुमुखीं वक्तुं प्रतिजानीते – अथेति ॥ ४९॥

६ – एकाक्षर मन्त्र – ‘क्रीं’।

७ – त्रिवर्ण मन्त्र – ‘क्रीं हूं ह्रीं’।

८ – पञ्चाक्षर मन्त्र – क्रीं हूं ह्रीं हुं फट्’।

९ – षडक्षर मन्त्र – ‘क्रीं कालिके स्वाहा

१० – सप्ताक्षर मन्त्र – ‘क्री हूं ह्रीं फट् स्वाहा’ ।

इन समस्त मन्त्रों के ऋषि भैरव हैं । प्रारम्भ के पाँच मन्त्रों का छन्द उष्णिक् तथा शेष का विराट् छन्द है । समस्त मन्त्रों की देवता दक्षिण काली हैं । इनके अनुसार विनियोग तथा ऋष्यादिन्यास कर लेना चाहिए ।

अब सब मन्त्रों का कराङ्गन्यास एवं अङ्गन्यास निम्नलिखित होता है -0

ॐ क्रां अंगुष्ठाभ्यां नमः । हृदयाय नमः ।

ॐ क्रीं तर्जनीभ्यां नमः । शिरसे स्वाहा ।

ॐ क्रूं मध्यमाभ्यां नमः । शिखायै वषट् ।

ॐ क्रैं अनामिकाभ्यां नमः । कवचाय हुम् ।

ॐ क्रौं कनिष्ठिकाभ्यां नमः । नेत्रत्रयाय वौषट् ।

ॐ क्रः करतलकरपृष्ठाभ्यां नमः । अस्त्राय फट् ।

इन समस्त मन्त्रों का ध्यान निम्नलिखित है –

‘सद्यश्छिन्नशिरः कृपाणमभयं हस्तैर्वरं बिभ्रतीं,

घोरास्यां शिरसांस्रजासुरुचिरामुन्मुक्तकेशावलिम् ।

सृक्क्यसृक् प्रवहां श्मशाननिलयां श्रूत्योः शवालंकृतिं,

श्यामागीं कृतमेखलां शवकरैदेवीं भजे कालिकाम्’ ॥

उपर्युक्त समस्त मन्त्रों की पूजाविधि, पुरश्चरण विधि एवं जपसंख्या दक्षिण कालिका के पूर्वोक्त मन्त्र के समान हैं ॥ ४८ ॥

अब अत्यन्त गोपनीय पराविद्या समुखी मन्त्र का उद्धार कहते हैं –

इस मन्त्र को प्राप्त कर लेने के पश्चात् विद्वान् साधक अपने कर्तव्याकर्तव्य के बारे में नहीं सोंचते ॥ ४६ ॥

कर्ण (उकार ), द्युतिसनयना (च्छि), जरासन श्वेतेश कर्णो (ष्ट ), ‘दीर्घेन्दु संयुक्ता लक्ष्मी ( चां), दीर्घनन्दी (डा), सदृक् क्रिया (लि), समाधव मेष (नि),

लक्ष्मीर्दीर्घेन्दुसंयुक्ता नन्दीदीर्घः सदृक्क्रिया ॥ ५० ॥

मेषः समाधवः कर्णो भृगुस्तन्द्री च सेन्धिका ।

खिदेविम वियद्दीर्घं पिशाचिनि हिमाद्रिजा ॥ ५१॥

नन्दजत्रितयं सर्गिद्वाविंशत्यक्षरो मनुः।

स्मृता भैरवगायत्री सुमुखीमुनिपूर्विका ॥ ५॥

मुनिरामद्विषट्चन्द्रे वह्न्यर्णैरङ्गकं मनोः ।

विन्यस्य सुमुखीं ध्यायेद् भक्तचित्ताम्बुजस्थिताम् ॥ ५३ ॥

मन्त्रमुद्धरति – कर्ण इति । कर्ण उ । सनयनाद्युतिः इयुतश्छः च्छिः । जरासनः श्वेतेशः । टकारस्थः षः ष्टः । लक्ष्मीश्चः । दीर्घन्दुसंयुक्ता आबिन्दुयुता चां । दीर्घो नन्दी डा । ङसदृक क्रिया इयुतो लः लि । समाधवो मेषः इयुतो नः नि । कर्णो भृगुः सः उयुतः सु । सेन्धिका तन्द्री मः उयुतो मु । खि देवि म स्वरूपं । दीर्घं वियत् ह्रा । पिशाचिनि स्वरूपम् । हिमाद्रिजा हीं । सर्गिनन्दज त्रितयम् । विसर्गयुक्तठकारत्रयम् । यथा – उच्छिष्टचाण्डालिनि सुमुखि देवि महापिशाचिनि ह्रीं ठः ठः ठः द्वाविंशत्यर्णः । मुनिपूर्वाः ऋषिच्छन्दो देवताः । ५०-५२॥ षडङ्गमाह – मुनीति ॥ ५३॥

भृगु (सु), सेन्धिका तन्द्री (मु), फिर ‘खिदेविम’ शब्द फिर दीर्घवियत् ‘हा’ तदनन्तर ‘पिशाचिनि’ फिर हिमाद्रिजा ( ह्रीं) और अन्त में विसर्ग सहित नन्दज त्रितय ( ठः ठः ठः) लगाना चाहिए । इस प्रकार बाईस अक्षरों का यह मन्त्र निष्पन्न होता है ॥ ५०-५१ ॥

विमर्श – मन्त्र का स्वरूप इस प्रकार है – ‘उच्छिष्ट चाण्डालिनि सुमुखि देवि महापिशाचिनि ह्रीं ठः ठः ठः’ ॥ ५०-५१ ॥

इस मन्त्र के भैरव ऋषि, गायत्री छन्द तथा सुमुखी देवता हैं । इसके ७, ३, २, ६, १ एवं ३ अक्षरों से षडङ्गन्यास करना चाहिए । षडङ्गन्यास के अनन्तर भक्तों के हृदय कमल पर विराजमान सुमुखी देवी का ( आगे के श्लोक ५४ के अनुसार ) ध्यान करना चाहिए ॥ ५२-५३ ॥

विमर्श – विनियोग -‘अस्य श्रीसुमुखीमन्त्रस्य भैरवऋषिर्गायत्रीछन्दः श्रीसुमुखीदेवता आत्मनोऽभीष्टसिद्धये सुमुखीमन्त्रजपे विनियोगः’ ।

षडङ्गन्यास – ॐ उच्छिष्टचाण्डालिनि हृदयाय नमः,

ॐ सुमुखि शिरसे स्वाहा, ॐ देवि शिखायै वषट्,

ॐ महापिशाचिनि कवचाय हुम्, ॐ ह्रीं नेत्रत्रयाय वौषट्,

ॐ ठः ठः ठः अस्त्रायं फट् ॥ ५२-५३ ॥

१. अस्य श्रीसुमुखीमन्त्रस्य भैरवऋषिर्गायत्रीछन्दः श्रीसुमुखीदेवता ममाऽभीष्टसिद्ध्यर्थो सुमुखीमन्त्रजपे विनियोगः ।

%d bloggers like this: